Baki 2015 Elmi redaktoru və tərtib edəni: Fil.ü. f d. Nail Qurbanov

OĞUZNAMƏ, YOXSA ALBAN ABİDƏSİ?
Bu il, yəni 2015-ci il iyul ayının ikinci yarısında gör­kəm­­li arxeoloq, gözəl insan, böyük alim Qüdrət İsmayıl­za­də­nin Mər­dəkanda yerləşən, onillərin zəhməti nəticəsində ba­şa gələn cən­nətə bənzər – gül-gülü, bilbül-bülbülü çağı­ran ba­ğın­­da dincə­lərkən, onun arxeologiya və etnoqra­fiya muze­yini xatırladan bağ evində yerləşən zəngin kitab­xanası ilə tanış olan zaman, əlimə Alla Axundovanın tərcüməsində rus dilinə çevrilən, filologiya elmləri doktoru, professor Xa­lıq Koroğlu­nun ön sözü ilə 1989-cu ildə Bakıda “Yazı­çı” nəşriyyatında çap olunmuş “Qorqud atamızın kitabı” adlı əsəri keçdi. Mən bu kitabın ön sözünü, yəni başqa söz­lə desək, professor Xalıq Koroğlunun bu tərcüməyə yazıl­mış giriş məqaləsini oxudum. Doğrudur, illər öncə, Xalıq Koroğ­lunun 1976-cı ildə Moskva­da çap olunmuş “Oğuz qəh­­rə­man­lıq eposu” adlı əsərini oxu­muşdum. Lakin bu gi­riş məqaləsi ilə tanışlıq məndə professor Xalıq Koroğlu­nun mü­la­­hizələrinə qarşı müəyyən polemik fi­kirlər yaratdı ki, nəti­cə­də, istər Xa­lıq Koroğlunun fikirlərinə qar­şı olan düşün­cələri və istərsə də bu mövzu ətrafında tama­milə yeni müla­hi­zələri özündə birləş­dirən bu məqalə ərsəyə gəldi.

Məlum olduğu kimi, “Dədə Qorqud kitabı”nın Drez­den nüsxəsinin əlyazması üzərində belə bir cümlə yazılıb: “”Kita­bi-Dədəm Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan”. Bu cümlə­nin də­­qiq tərcüməsi aşağıdakı kimidir: “Oğuzlar tay­fa­sının (tayfa­larının) dilində Dədəm Qorqudun kitabı”. Gör­düyümüz kimi, əlyazmanın üzərində yazılan bu cümlə, bu kitabın dəqiq şə­kil­də Oğuz dillərində yazıldığını bildir­məklə yanaşı, içini oxu­ma­dan belə, onun Oğuzlardan bəhs edəcəyini də güman et­mə­yə əsas verir. Burada isə biz hamı­ya adi görünən və ha­mı­nın cavabını guya çox yaxşı bildiyi bir sual vermək istə­yirik: bəs Oğuzlar kimlərdir? Elmi ədə­biy­yatın verdiyi məlu­ma­ta görə, Oğuzlar adları ilk dəfə era­mızın VI-VIII əsrlərində mövcud olmuş Göy türk xa­qan­lığı dövründə, VI-VIII əsrlərdə yaran­mış Orxon-Ye­ni­sey abidələrində çəkilən türk tayfala­rın­dan biridir. Sonralar IX-X əsrlərdə bu tayfalara Sırdərya höv­zəsi ətrafında təsadüf olunur ki, XI əsrdən sonrakı dövrlərdə də bu tayfalar Səl­cuq dövlətinin tərkibində daha geniş yer tuta­raq, bütün Yaxın Şərqə yürüşlər edirlər. Bəs, Göy türk xaqanlığı döv­rün­dən öncə, eradan əvvəl I minillikdən eramı­zın V əsrinə qədər mövcud olmuş Hun dövründə Oğuzlar kim olmuş və harada yaşamışlar? Bu suala isə müasir tarix­şü­naslıq elmi bir o qədər də dəqiq cavab verə bilmir. Tarix elmi Hun döv­rün­dən bəhs edərkən, bu dövlətin, bu tayfaların tərkibində digər tayfalarla yanaşı, bəzən Oğuzların dədə-babalarının, əcdadla­rı­nın adlarını çəksələr də, yenə də bu dövlətin tər­kibində Oğuzların kim olduqları, onların bu döv­lətin tərki­bində hansı rol oynadıqları və ümumiyyətlə, Oğuz­ların bu zaman harada yaşadıqları bir o qədər də dəqiq bilin­mir. Doğ­rudur, son onil­liklərdə Hun tayfalarının miladdan çox-çox öncələrdən də Ön Asiyada yaşadıqları haqda bir sıra gözəl əsərlər yazılsa da, amma yenə də bu fikirlər, hələ ki, elmdə son söz kimi qəbul olunmur. Lakin, artıq eramızın X-XI əsrlərindən etibarən, vəziyyət bir qədər dəyişir. Qeyd etdi­yimiz kimi, Səlcuq döv­lə­tinin meydana gəlməsilə Oğuzların ta­rix səhnəsinə böyük qüvvə ilə çıxmaları nəticəsində artıq Oğuzlar haqqında bir-birinin ardınca mə­lu­matlar verilməyə, əsərlər yazılmağa baş­layır. Belə ki, ha­mıya məlum olduğu kimi, bu məlumatların başında ilk növ­bədə Mahmud Kaşğa­rinin “Divanü lüğat-it-türk” və Fəzlul­lah Rəşidəddinin “Came ət-təvarix” əsərlərində ver­dikləri məlumatlar dayanır. Daha son­ralar, Osmanlı, Qara­qo­yunlu, Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması nəticəsində Oğuz­­ların-Türkmanların intibaha yaxın bir hal yaşamaları ilə bağlı olaraq, bir-birinin ardınca “Oğuz­namə”lər meydana çı­xır ki, bütün bunlar da nəhayət, demək olar ki, XVII əsrdə Əbülqazi Bahadır xanın qələmə aldığı “Şə­cəreyi-tərakimə” əsə­ri ilə tamamlanır. Bütün bu əsərlərə – bəzi­lərinin üzə­rində Oğuznamə, bəzilərinin üzərində isə Oğuz­­­namə yazıl­ma­yan əsərlərin hər birinə baxsaq, bu əsər­lərin heç birinin əslində dastan olmayıb, müəyyən məna­da, tarix kitabları, Oğuzların, türklərin soy köklərindən, mifo­loji düşüncə­lə­rin­dən, tarixi şəxsiyyətlərindən, şəcərələrindən, hər­bi yü­rüş­lərindən bəhs edən əsərlər olduqlarını görərik. Bu məna­da, bu əsərlər əsas etibarilə Oğuzların tarixlərini, onla­rın keç­­miş­lərini qələmə aldıqları üçün, həqiqətən də, “Oğuz­namə” adını daşımağa ta­ma­milə layiqdirlər. Lakin yenə də Oğuz­ların intibah döv­rün­də, təqribən, XV-XVI əsrlərdə so­nun­cu dəfə üzü köçürülən, Oğuzların həyatından, məişətin­dən, qəhrəmanlıqlarından, sev­gilərindən, mifik dünya­gö­rüş­lərindən bəhs edən “Kitabi-Dədə Qorqud dastanları” da Oğuznamədirmi? Diqqətlə baxdıqda ısə, hələ yazıya alın­dı­ğı zaman, bəzi boyları Oğuznamə adlan­dırılan “Dədə Qor­qud kitabı” ilə XI-XVII əsrlərdə meydana çıxmış Oğuz­na­mələr arasında müəyyən fərqlərin olduğunu gö­rürük. Belə ki, XI-XVII əsrlərdə qələmə alınan Oğuzna­mə­lərdə Oğuz­ların tarixi kökləri, onların görkəmli şəxsiyyətləri, dini-mi­fo­loji düşüncələri haqqında bilavasitə əsər yazmaq qarşıya bir məqsəd kimi qoyulursa, “Dədə Qorqud kitabı”nda biz bu məqsədi görmürük. “Dədə Qorqud dastanları” sadəcə olaraq, Oğuzların müəyyən bir dövr həyatlarından, məişət­lərindən, qəhrəmanlıqlarından bəhs edən əsərdir. Oğuzna­mə­lərdə qoyulan məqsədlər “Dədə Qorqud kitabı”nda da hara­da­sa sezilirsə də, bizcə, bu da onu XV-XVI əsrlərdə Oğuz­namə kimi görmək istəyindən irəli gəlir. Beləliklə, biz Oğuzlardan bəhs edən “Dədə Qorqud kitabı”nı XI-XVII əsrlərdə yazılmış Oğuznamələrlə eyniləşdirmir, sadəcə ola­raq, bu əsərin XV-XVI əsrlərdə Oğuznamələr yarandığı za­man Oğuznaməyə çevrildiyi fikrinin üstündə dururuq. Biz­cə, “Dədə Qorqud kita­bı” XI əsrdən sonra yeni qüvvə ilə meydana çıxmış Oğuz­ların deyil, daha qədim Oğuzların, Azər­baycan ərazi­sində ən qədim zamanlardan, başqa sözlə desək, Hun dövrü­nün əvvəl­lərindən Azərbaycanda məskun­laşmış və Azərbay­can tarixin­də Alban dövləti kimi yer tu­tan, bu dövlətin təşəkkül zama­nında Azərbaycanda yaşa­mış Oğuz­ların həyatından bəhs edən bir əsərdir. Doğrudur, qorqudşünaslıqda ara-sıra bu haqda da yazılıb. Amma bu deyilənləri – “Dədə Qorqud kitabı”nı XI-XVII əsrlər ara­sın­da meydana çıxan Oğuznamə­lərlə tutuş­durmaqla yeni nəticələrə də gəlmək olar. Belə ki, məsələn, biz “Dədə Qor­qud kitabı”nda istər “Divanü lüğat-it-türk”də, “Ca­me ət-təvarix”də, “Şəcəreyi-tərakimə”də və istər­sə də başqa əsər­lərdə gördüyümüz 24 Oğuz boyun adlarına, onların xüsu­siy­yətlərinə, adların izahlarına, bu boy­lar­dan çıxan görkəm­li şəxsiyyətlərin isimlərinə və bu boylarla əlaqə­dar olaraq əsər­lərində verilən digər əlvan xüsusiyyətlərə rast gəl­mirik. Sadə­cə olaraq, “Kitab”ın müqəddiməsində Dədə Qor­qudun Bayat boyundan olduğu haqqında məlumat almaqla, Qayı boyunun adına təsadüf edirik. Sonralar isə bütün “Kitab” boyu Qazanın da adına daha çox Salur Qazan kimi rast gə­lir, onun da Salur boyundan olduğunu güman edirik. De­məli, “Dədə Qorqud kitabı”nda Dədə Qorqud Oğuzları üçün Oğuzların sonralar “Divanü lüğat-it-türk”də, “Came ət-təvarix”də, “Şəcəreyi-tərakəmə”də görüyümüz 22-24 boyu ar­tıq keçmiş mərhələdir. Və hətta, bu mənada, Oğuz tarixinin görkəmli tədqiqatçısı Faruq Sümərin də “Oğuzlar” adlı əsərində yazdığı: “Oğuzla­rın 24 boydan ibarət olduq­ları haqda məlumatlar da XI əsrdən qədimə getmir” fikri də özünü doğrultmur. Çünki, Dədə Qor­qud Oğuzları Oğuz ta­ri­xində mühüm yer tutan 24 Oğuz tay­fa­sını da demək olar ki, öz içində, daxilində birləşdirir. Məsə­lən, “Dədə Qorqud kita­bı”nda öz əzəməti ilə təsvir olunan Bayandır xan yəqin ki, hər hansı bir boyun, konkret şəkildə desək, “Divanü lüğat-it-türk”də Oğuz tayfaları sırasında üçüncü yerdə adı çəkilən, damğası verilən Bayandurlar boyu­nun yaradıcısı idi. Eyni za­manda, məlum olduğu kimi, Qazan xan da ata­sının adının Ulaş olmasına baxmayaraq, dastanda adətən, Salur Qazan kimi xatırlanır. Və hətta “Qazan bəg oğlu Uruz bəgin tutsaq olduğu boy”da Burla xatun Qazana “Salur bəgi, Salur görgi” kimi xitab edir. Deməli, Qazan bəy də Sa­lur boyunun bəyi, bu tayfanın başçısıdır. Məlumdur ki, bu boyun da adı Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında Salğur boyu kimi qeyd olun­maqdadır. Hətta, maraqlıdır ki, bir yer­də – “Basat Dəpəgözü öldürdüyü boyda” Basat Dəpə­gözə soy soylayarkən Qazanın adını “Salur oğlu Qazan” kimi təq­dim edir. Deməli, buradan da bir daha Qazanın Sa­lur bo­yunun başçısı olduğunu güman etmək olar. Belə­lik­lə, bu fakt­ların hamısı onu göstərir ki, əslində sonralar, “Diva­nü lüğat-it-türk”də, “Came ət-təvarix”də, “Şəcəreyi-təraki­mə”­də rast gəl­di­yimiz boylar ilk növbədə, “Dədə Qorqud” Oğuz­ları içəri­sində yaranmış, sonradan digər Oğuzların arasında yayıl­mış­dır. Bu faktı “Dədə Qorqud kitabı”ndan gə­ti­rilən daha bariz bir nümunə ilə sübut etmək olar. Məsə­lən, “Qazan bəg oğlu Uruz bəgin tutsaq olduğu” boyda belə bir cümlə var: “Anun ardınca, görəlim, kimlər yetdi. Yigir­mi dört boyun oxşayan Dəli Tondaz yetdi. Anun ardınca bin qövm başları Dügər yet­di. Anun ardınca bin Bəgdiz başları Əmən yetdi. Anun ar­dın­ca toquz qoca başları Aruz yetdi. Saydıqımca oğuz bəgləri dükənsə olmaz.” Beləliklə, bu cümlələrə baxsaq, on­lar­da verilən digər informasiyaları saf-çürük etmədən, bu cüm­lələr­də xatırlanan “bin qövm başları Dügər”in sonralar Kaşğaridə verilən on səkkizinci boy olan Tügərlər tayfasının başçısı, “bin Bəgdiz başları Əmən”in isə yenə də Mahmud Kaşğaridə verilən səkkizinci boy olan Bügdüzlərin tayfasının başçısı olduğunu və bu tayfaların Qalın Oğuz içində mövcud olduğu­nu deyə bilə­rik. Və eyni zamanda, bu informasi­yalar­dan, hət­ta, bu tay­fa­ların və bütövlükdə Qalın Oğuzun əhali­sinin sayını da gü­man etmək olar. Çünki “bin qövm başları, bin Bəgdiz başları” dedikdə ən azı min nəsil, qohum-əqraba, ailə nə­zər­də tutulur. Buradan da istər Dügərin, istərsə də Əmənin başçılıq etdiyi tayfaların kiçik tayfalar deyil, öz ətrafında minlərlə insanı birləşdirən tayfalar olduğu məlum olur. “Də­də Qorqud kitabı”nda bu məlumatları oxu­yar­kən istər-istəməz Mahmnud Kaşğarinin verdiyi bir məlu­mat da yada düşür. Belə ki, Mah­mud Kaşğari 22 oğuz boyunu sada­la­dıqdan sonra yazır: “...Bu saydığım boylar kökdür. Bu kök­dən bir sıra oymaqlar çıxmış­dır. Onları söylə­mə­dim, sözü qısa kəsdim”. Bu mənada, yuxa­rıdakı cümlələrə bir daha nəzər saldıqda, Salur Qazanın dayısı Aruzun Daş Oğu­zun başçısı olduğunu bilsək də, yuxarıdakı in­forma­si­yada “toquz qoca başları Aruz” ifadəsinin Oğuz boy­larının oymaq­larına aid olduğunu da güman etmək olar. Bizə elə gəlir ki, həm boylara, həm oymaqlara aid belə nümu­nələri dastanı və­rəq­ləməklə yenə də tapmaq olar... Eyni za­manda, biz “Qazılıq qoca oğlu Yegnək” boyunda üç yerdə “24 sancaq bə­gi” ifa­dəsinə, sonuncu – “İç oğuza Taş oğuz asi olub Beyrək öldügi” boyunda isə üç yerdə “Üç oq, Boz oq” ifadələrinə rast gəlirik. Deməli, “Dədə Qorqud” qəhrəman­larının sonralar Kaşğaridə, Fəzlullah Rəşidəddində, Əbül­qazi xanda görəcəyimiz 22-24 oğuz tayfalarından, Oğuzları əsasən iki yerə bölən “Üç oq, Boz oq” bölgülərindən xəbər­ləri vardır. Çünki, bizcə, ən azından “Dədə Qorqud kita­bı”n­da rast gəl­diyimiz “24 sancaq bəgi” ifadəsi təqribən 24 oğuz tayfası, boyu bölgüsünə uyğun gəlir. Amma maraqlısı burasındadır ki, “Dədə Qorqud kita­bı”n­da istər Dügər, Bəgdüz tayfaları, istərsə də “24 sancaq bəgi” və “Üç oq, Boz oq” ifadələri çox adi şəkildə deyilir və sakitcə üstün­dən keçilir. Və dediyimiz kimi, Qalın Oğuz əsasən iki yerə, İç Oğuz və Taş Oğuz deyə bölgülərə ayrılır. Sonda isə Taş Oğuz İç Oğuza asi olduqdan sonra məğlub olarkən, Taş Oğuz bəgləri bir-bir Qazanın əlini öpərək, İç Oğuza tabe olurlar. Bütün bunlar isə bizcə, “Ki­tab”ın özündən də gö­rün­düyü kimi, “Kitab”da artıq Oğuz tayfa ittifaqının keyfiyyətcə tamamilə yeni bir mərhələyə keçdiyini və yeni bir dövlətin, Alplar, Alpanlar dövlətinin, Alban dövlətinin yarandığını açıq şəkildə göstərir. Buna görə də “Kitab”da artıq ayrı-ayrı tayfaların üzərində dayanılmır, onlar haqda geniş söhbət açılmır. Bizcə, bu mənada “Dədə Qorqud kitabı” Oğuz tayfalarının bir daha birləşdiyi və Alban döv­lətinin yarandığı dövrü əks etdirən abidədir. Çünki, das­tandan gördüyümüz kimi, ən azından “Kitab”da Oğuz tay­fa­ları dəfələrlə Qalın Oğuz kimi xatırlansa da, artıq Qa­lın Oğuzun başçısı Qazan xan “Oğuzlar başı Qazan” kimi deyil, “Basat Dəpəgözü öldürdigi boyda” iki yerdə “Alplar başı Qazan”, “Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı” boyda isə “Alpanlar başı Qazan” kimi yad edilir. Dastanda biz dəfələrlə məsələn, “Qanlı qoca oğlu Qanturalı”, “Uşun qoca oğlu Səg­rək” boylarında Alp ərənlər, Alp yigitlər, Alp ər ifadələri ilə yanaşı, eyni zamanda, “Salur Qazanın evi yağ­malandığı”, “Ba­sat Dəpəgözi öldürdügi”, “Bəkil oğlu Əm­ran”, “Salur Qa­zan tutsaq olub oğlu Uruz çıkardığı”, “İç oğu­za Daş oğuz asi olup Begrək öldügi” boylarında Alp Ərən, Alp Rüs­təm, Alp Uruz kimi şəxs adlarına və həm­çinin, “Basat Dəpə­gözi öldür­dügi” və “Uşun qoca oğlu Səgrək” boylarında “Alpımız Salur oğlu Qazan”, “Alpımız Salur Qazan” ifa­dələrinə də rast gə­li­rik. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz kimi, “Alplar başı Qazan” ifadəsi də əsərdə bir neçə yerdə öz əksini tapır. Amma, ma­raq­lıdır ki, yenə də qeyd etdiyimiz kimi, dastanda iki yerdə “Alpanlar” sö­zünə təsadüf edirik: “Qazılıq qoca oğlu Yeg­nək” boyun­da Yegnək yoldaşlarına yuxusunu danışarkən de­yir: “...Ağ-boz atlar çapdırır alpanlar gördüm. Ağ ışıqlı alpları yanıma saldım”. Və bu ifadələrdən biri hətta düşmənin dilin­dən deyilir. Məsələn, “Qazan bəg oğlu, Uruz bəgin dustaq ol­duğu” boyda oxuyuruq: “Məgər başı açuq Tatyan qələ­sindən, Aqsəqa qələsindən kafərin casusu vardı. Bunları görüp Təku­rə gəldi. Aydır: “ Hay, nə oturarsan, itüni ulatmıyan, çətügini molatmıyan! Alpanlar ba­şı Qazan oğ­lan­cuq ilə sərxoş olup, yaturlar” – dedi”. Be­ləliklə, gördü­yümüz kimi dastanda artıq Qalın Oğuz dövləti əhalisi baş­dan-başa Oğuzlardan ibarət olan və düş­mənin də qəbul etdiyi Alban dövlətidir. Bizə elə gəlir ki, bu məqamda yeni yaranan Alpan-Alban dövləti də öz adını məhz alp-igid-ər sözündən almış olur.

Burada bir məsələni də xatırlatmaq yerinə düşər. Belə ki, biz bir qədər yuxarıda “Kitab”ın əlyazması üzərində “”Ki­ta­bı-Dədəm Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan” yazıldı­ğı­nı söy­ləmiş və onun tərcüməsinin aşağıdakı şəkildə oldu­ğunu demişdik: “Oğuzlar tayfasının (tayfalarının) dilində Də­dəm Qorqudun ki­tabı”. Bu cümlədəki “Oğuzlar” sözünü oxu­duqda istər-istə­məz qədim yunan tarixçisi Strabonun Alba­niyadan bəhs edərkən onun əhalisinin 26 dildə danışdığını söylədiyi fakt yada düşür. Belə ki, Qalın oğuz içində mövcud olan 24 sancağın, tayfanın ən azı min nəfər­dən ibarət oldu­ğunu, hər tayfanın da Mahmud Kaşğari de­miş­kən özünə­məx­sus ləhcəsi, dili olduğunu nəzərə alsaq, Strabonun bəlkə də hərəsi bir ləhcədə danışan oğuz tay­fa­larını nəzərdə tutduğunu da güman etmək olar.

Beləliklə, “Dədə Qorqud kitabı”na bütövlükdə nəzər saldıqda bu əsərin mahiyyətindən, məğzindən, onun Azər­bay­canda ən qədim zamanlardan, Hun dövründən yaşayan Oğuz­lardan, bu oğuzların həyat tərzlərindən, məişət şərait­lərindən, onların qəhrəmanlıqlarından, sevgilərindən, dün­ya­gö­rüş­lərin­dən bəhs edən, heç bir əfsanəyə, mifə bürünmədən, onları çox real şəkildə əks elətdirən və eyni zamanda, bu Oğuzların tayfa ittifaqından yeni bir mərhə­ləyə, daha yüksək mərhələyə, döv­lət qurulucuğu mərhə­lə­sinə qədəm qoyduqları dövrdən bəhs edən bir əsər oldu­ğunu görürük. Bu mənada, “Dədə Qorqud kitabı” Alban abi­dəsi, Alban dövründə Azərbaycan Oğuzla­rı­nın ortaya qoyduqları əsərdir. Bizə elə gəlir ki, bu əsər tarix baxımın­dan hələ ki, məlum olan ən qədim Oğuzlardan bəhs edən əsər, həm də eyni zamanda, ən qədim bədii Oğuz abidə­si­dir. Bu mənada, “Dədə Qorqud kitabı”, həmçinin, ən qədim Oğuznamə və sonralar yaranan bütün Oğuznamələrin ba­şın­da duran və onların yaranmasında bilavasitə iştirak edən Oğuz­na­mədir. Lakin məqalənin əvvəlində də qeyd etdiyi­miz kimi, kitabı XI-XVII əsrlərdə meydana çıxan Oğuzna­mə­lərlə eyni­ləşdirmək də olmaz. Çünki, artıq bir dəfə yu­xarıda söylədi­yi­miz kimi, “Kitab”da XI-XVII əsrlərdə mey­dana çıxan Oğuz­namələrdə qoyulan məqsədlər bu əsə­rin qarşısında qoyulmur. “Kitab”da dediyimiz kimi, sa­də­cə olaraq, Alban Oğuzlarının həyatı, sevgisi, məişəti təsvir olu­nur. Bu əsərin məhz XV-XVI əsrlərdə meydana çıxma­sının səbəbi isə, XV-XVI əsr­lərdə dediyimiz kimi, yeni Oğuzların, Səlcuq Oğuzlarının in­tibah dövrü ilə əlaqədar­dır. Çünki, məhz bu dövrdə yeni Oğuz­lar öz tarixlərinə, öz köklərinə bir daha qayıtmaq istə­miş, öz şanlı tarixlərini bütün Şərq xalqlarına bildirməyə ça­lış­mışlar. Və bu anda təbii ki, Əbu Bəkr Tehraninin “Kitabi- Diyarbəkiriyyə”, Dəvadarinin “Dürər üt-tican”, Ətayinin “Ley­li və Məcnun” poemalarından və başqa əsərlərdən anla­şıldığı kimi xalq arasın­da məlum olan, lakin islamın, islam mədəniyyətinin, is­lam təfəkkürünün gəlişi ilə bir qədər arxaya keçmiş “Dədə Qorqud kitabı” yenidən ehya tapmış və XI-XVII əsrlərdə mey­­­dana çıxan Oğuznamələrdən birinə çevril­miş­dir. Diqqətlə baxsaq, əslində “Dədə Qorqud kitabı” nın o Oğuznamələrlə bir o qədər də əlaqəsi yoxdur. Sadəcə olaraq, ye­ni oğuz­na­mə­lər yaranan dövrdə “Dədə Qorqud kitabı” nın ortaya çıx­ması yeni Oğuzlar üçün, Səlcuq Oğuzları üçün öz dədə-baba­larını şanlı bir tarixə bağlamaq nöqteyi-nəzərindən sanki göy­dən­düş­mə bir əsər olmuş və onlar da bu əsərdən la­zımınca isti­fadə etmişlər. Və istər Osmanlı, istər Ağqoyunlu, istərsə də Qa­­ra­­qoyunlu dövlət­lərinin Oğuzları Alban dövrü Oğuzlarını unut­duqları və öz tarixlərini Orta Asiyayla, Tür­küs­tanla bağ­la­­dıqları üçün bu məqamda “Dədə Qorqud kita­bı”nın sonuncu dəfə üzünü köçürüb, ortaya çıxarıb, onu eyni zaman­da Oğuz­namə kimi təqdim edərkən, “Kitaba” “Tür­küstanın dirəyi”, “Amid soyunun aslanı” və s. Türküstanla bağ­lı ifadə­lər, anla­yışlar əlavə etmişlər. Bu fakt “Kitab”ın əvvəlki əsrlərdə, əv­vəlki dövrlərdə üzünü köçürdən katiblərin ona xristianlıq, is­lam və s. donu geydirdikləri katib əlavəsi ki­mi özünü açıq-ay­dın göstərir. Bu mənada, bəzi boyların ba­şın­da gələn “Oğuz zamanında” ifadəsi də yeni oğuz­ların əla­vəsindən və oğuz­ların tarixinin qədim olduğun gös­tərmək­dən başqa bir şey de­yil... Bu məqamda bir məsələni də qeyd edək. Bizə elə gəlir ki, “Kitab”ın müqəddiməsinin birinci cümləsi olan “Rəsul əley­hissəlam zamanına yaqın bayat boyundan Qor­­qud ata diyərlər bir ər qopdı” cümləsi də “Ki­tab”a son­ra­dan əlavə olun­muş, Alban dövləti dövründə yaşamış, Də­də Qor­qudu Pey­ğəmbər əleyhissəlamla, islam pey­­ğəmbəri ilə eyni dövrdə yaşamasını nəzərə çarpdırmaqdan ibarət ol­muş­dur.

Beləliklə, bütün bu deyilənləri, yəni “Dədə Qorqud kita­bı”nın mənşə etibarilə türküstanla bağlı olmadığını, bu abi­dənin Alban dövründə Azərbaycanda yarandığını son­ra­dan Or­­­­ta Asiyaya transfer olduğunu sübut etmək üçün daha bir faktı nəzərə çatdırmaq olar. Belə ki, məlum olduğu kimi elmi ədə­biyyatda oğuzlardan ilk dəfə və geniş şəkildə danı­şan Mah­­mud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində biz heç yerdə “Dədə Qorqud kitabı”na, dastanına, onun qəh­rəman­larına təsadüf etmirik. Bu isə o deməkdir ki, XI əsrə qədər Or­ta Asiya türkləri bu və ya digər mənada de­mək olar ki, “Dədə Qorqud dastanları”nı tanımırlar. Və ya­xud da tanısalar da bu dastan onların arasında o qədər də populyar deyildir. Di­gər tərəfdən “Dədə Qorqud kitabı”nı Azər­bay­canla bağ­layan ilk növbədə, məhz bütün tədqi­qatçıların da dediyi kimi, onun dil xüsusiyyətidir. Məlum olduğu kimi tədqiqat­çılar hət­ta indi də Dədə Qorqudun bəzi ifadələri üzərində mü­bahisələr aparır, anlaşılmaz bəzi ifa­dələri bu və ya digər şəkildə yozurlar. Bizə elə gəlir ki, məhz bu anlaşılmaz ifadələr səlcuq oğuzlarının deyil, bila­vasitə Alban oğuzlarının dillərində işlənilmiş kəl­mə­lərdir ki, onlar da unudulmuş və müasir günümz üçün ar­xa­ik­ləş­mişdir. Beləliklə, bütün yuxarıda deyilənləri ümumi­ləş­dirsək, “Dədə Qorqud kitabı”nın oğuznamə deyil, Alban oğuz­­­larının, “Dədə Qorqud oğuzları”nın həyatından bəhs edən Azər­bay­can tarixində özünəməxsus yer tutan Alban döv­lətinin abidəsi olduğunu demək olar. Bu əsər sadəcə olaraq XI-XVII əsrlərdə oğuznamələr meydana çıxan za­man yenidən ortaya, ərsəyə çıxmış və bu zaman yaranan bütün oğuz­na­mə­lərin başında dur­maqla özü də bir oğuz­naməyə çev­ril­miş­dir.

Ədəbiyyat tariximizin ilk sufi qəhrəmanı
Yazılı ədəbiyyat tariximizin başında duran, məğzi, ma­hiy­yəti, əsas nüvəsi eramızın VII əsrinin sonlarına yaxın for­malaşıb qurtaran, lakin bu zamana qədər, eyni zamanda, bu za­mandan sonra bir neçə dəfə yazıya alınan, üzü köçürülən, redaktəyə məruz qalan “Dədə Qorqud kitabı”n­da əks olunan xüsusiyytlərdən biri də dini məsələlərdir. Lakin dastanda ək­sini tapan islami xüsusiyyətlərin dastanda sxematik şəkildə yer aldığı da elə ilk baxışdan görünür. Bu onu göstərir ki, das­tanı bizə gəlib çatan variantda düzüb-qoşan, yazıya alan, ki­taba çevirən müəllif, katib islamın əsas­larını, islam dinini, ərəb dilini gözəl bilmiş, əsəri re­daktə və yaxud da tərtib edər­kən, onu kitaba çevirərkən, islam mühitini nəzərə alaraq, das­ta­na islam xüsusiyyətləri əlavə etsə də, dastanın məğzinin, nü­və­sinin islamdan əvvəl­ki dövrlərə aid olduğunu bildiyi üçün, islamlaşmaya əsasən bir qədər üzdən yer ayırmış, abidəni da­ha qatı şəkildə islamlaşdırmamışdır. Bu mənada, həqiqətən də, istər abidə­nin müqəddiməsində, istərsə də ayrı-ayrı boy­la­rın əksə­riyyətində yer alan islam dininə aid xüsusiyyətlərin boy­­ların mahiyyəti ilə, məğzi ilə, bir o qədər də bağlılığı yox­dur. Bu xüsusiyyətlər əksər boylarda əsasən illüstrativ, başqa sözlə desək, abidəyə daha çox islam ruhu vermək xa­rakteri daşıyır. Məhz bu nöqteyi-nəzərin nətcəsidir ki, biz das­ta­nın müqəddiməsində islami elementlərin bolluğu ilə rastla­şırıq. Məsələn, “Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyun­dan, Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzın, ol kişi təmam bilicisi idi, – nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi... Dədə Qorqut soylamış:

Allah-allah diməyincə işlər onmaz

Qadir tənri verməyincə ər bayımaz.

Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.

Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz.

Ölən adam dirilməz, çıxan can gerü gəlməz.

Bir yigidin qara tağ yumrısınca malı olsa,

yığar – dərər, tələb eylər, nəsibindən

artuğun yiyə bilməz...

Dədə Qorqut genə soylamış, görəlim, xanım, nə soy­la­mış:

Ağız açub ögər olsam, üstimizdə tənri görkli!

Tənri dostı, din sərvəri Məhəmməd görkli!

Məhəmmədin sağ yanında namaz qılan Əbubəkr siddiq görkli!

Axır separə başıdır, əmmə görkli.

Hecəsinləyin düz oqınsa, yasin görkli.

Qılıc çaldı, din açdı şahi-mərdan Əli görkli

Əlinin oğulları – peyğəmbər nəvalələri –

Kərbəla yazısında yəzidilər əlində şəhid oldı –

Həsənlə Hüseyin iki qardaş bilə, - görkli.

Yazılıb-düzilib gögdən endi tənri elmi Quran görkli.

Ol Quranı yazdı – düzdi, üləmalar ögrənincə köydi – biçdi

Alimlər sərvəri Osman Üffan oğlı, görkli.

Alçaq yerdə yapılubdır tənri evi Məkkə görkli.

Ol Məkkəyə sağ varsa, əsən gəlsə, sidqi bitün hacı görgüli.

Sağış günində ayna görkli, ayna güni oquyanda qutbə görkli.

Qulaq urıb dinləyəndə ümmət görkli.

Minarədə banlayanda fəqih görkli...

...Qamusına bənzəmədi cümlə aləmləri yaradan

allah – tənri görkli

Ol ögdigim yuca tənri dost oluban mədəd irsün, xanım, hey!

Dediyimiz kimi, boylarda da islami xüsusiyyətlər, Al­lah­-təalanın adının çəkilməsi, Allah-təaladan hacət dilən­məsi və s. məsələlər illüstrativ xarakter daşıyır. Məsələn, “Dir­­sə xan oğlu Buğac xan” boyunda Bayandır xanın adam­ları Dirsə xanı qara otağa qondurub “Anun kim oğlı-qızı olm­ıya, tənri-taa­la anı qar­ğayıbdur, biz dəxi qarğarız” – dedikdən sonra, Dir­sə xan evi­nə dönüb halalına “Sən­dənmidir, bəndən­midir, tən­ri-taala bizə bir yetman oğıl verməz, nədəndir?” – deyə sual edir. Və nə­zir-niyazdan son­­ra “Əl götürüb, hacət diləyir­lər, bir ağzı dualının alqışı ilə allah-taala onlara bir əyal ve­rir”. Daha sonra isə dünyaya gələn bu oğlan meydanda buğanı basır. Və sonda Dədə Qorqud gələrək “Adını bən ver­düm, ya­şını allah versün” – deyir. Belə bir məsələyə, yəni Al­lah-təa­ladan ha­cət dilə­dik­dən sonra, övladın dünyaya gəlməsi məsə­lə­sinə “Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək” bo­yun­da da rast gə­lirik. Belə ki, oğlu ol­ma­yan Baybörə Allah-təa­ladan bir oğul, Baybican isə bir qız istəyir: “Allah-təala məni qarğayıb­dır... Bəglər, tacım-təxtim üçün ağlaram. Bir gün ola düşəm öləm, yerimdə-yurdımda kimsə qalmıya”, - dedi. Böylə digəc qalın Oğuz bəgləri yüz göyə tutdılar. Əl qaldırıb, dua eylədilər. “Al­lah təala sənə bir oğul versün...Bunun üzərinə bir qaç zə­man keçdi. Allah-təala Baybörə bəgə bir oğul, Baybicən bəgə bir qız verdi”.

Dədə Qorqud qəhrəmanları istər tək-tək, istərsə də bir­likdə düşmənlə döyüşə girərkən də Allah-təalaya, Alla­hın Rəsuluna üz tuturlar. Məsələn, “Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı” boyda iki yerdə – Qazan xan bir özü düşmənlə döyüşə girərkən, bir də oğlunu düşmənin əlindən qurtarmağa gedərkən, döyüşə girməmişdən əvvəl “Qonur atındən yerə enir, aqub gedən arı sudan abdəst alır. Ağ alnı­nı yerə qoyur. Nəmaz qılır, ağlayır. Qadir tənridən hacət diləyir. Yüzin yerə sürür. Məhəmmədə salavat gətürir”. “Uşun qoca oğlı Səgrək boyunda” Səgrək də qardaşını qur­tarmağa gedərkən, əvvəlcə Allahın Rəsuluna salavat gətirir: “Oğlan turdı, atına bindi. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətürdi. Kafərə qılıc qoydı, basdı qələyə tıqadı”. Oğuz qəhrəmanları birlikdə də döyüşə girərkən Allah-təalaya və onun Peyğəmbərinə üz tuturlar. Biz bu hadisəylə Oğuz qəh­rəmanlarının birlikdə döyüşə girdikləri bir neçə boyda – “Salur Qazanın evi yağmalandığı”, “Qam Bö­rənin oğlu Bamsı Beyrək”, “Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq olduğu” boylarında təsadüf edirik. Belə ki, aşağı-yuxarı bu boyların hamısında oğuz qəhrəmanları birlikdə döyüşə girərkən “Ari sudan abdəst alaraq, ağ alınlarını yerə qoyub iki rükət namaz qılırlar. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətirir­lər”. Eyni zamanda, cəmi üç boyda “Qam Börənin oğlu Bam­sı Beyrək”, “Qazılıq qoca oğlu Yegnək” və “Salur Qazanın tutsaq olub oğlu Uruz çıxardığı” boylarında Oğuz qəhrə­man­ları “Kafərin kəlisasını yıxaraq, yerində məscid yapır, keşiş­lərini öldürür, ban banladır, əziz tanrı adına xütbə oxudurlar”.

Dastanda islamın tərənnümündən danışarkən, abidədə əksini tapan daha iki məsələ diqqəti cəlb edir. Bunlardan biri “Duxa qoca oğlı Dəli Domrul” boyunda iki yerdə, “Qazılıq qoca oğlu Yegnək” və “Bəkil oğlu Əmranın” boylarında bu və ya digər şəkildə təkrarlanan, tədqiqatçı­ların “İxlas” surə­sinin tərcüməsi adlandırdıqları Allah-təa­la­nın tərənnümü, di­gə­ri isə demək olar ki, hər boyun axırında yenə də bu və ya digər şəkildə təkrarlanan Dədə Qorqudun alqışıdır:

Yucalardan yucasan,

Kimsə bilməz necəsən, əziz tənri!

Anadan toğmadın sən, atadan olmadın.

Kimsə rizqin yemədün.

Kimsəyə güc etmədin.

Qamu yerdə əhədsən, allahu səmədsən!

Adəmə sən tac urdun,

Şeytana lənət qıldın.

Bir suçdan ötüri dərgahdan sürdün.

Nəmrud gögə ox atdı,

Qarnı yarıq balığı qarşu tutdın.

Ululığına həddin, sənin boyun – qəddin yoq!

Ya cismlə cəddin yoq!

Urdığın ulatmıyan ulu tənri!

Basduğın bəlürtmiyən bəllü tənri!

Götürdügin gögə yetürən görklü tənri!

Qaqduğın qəhr edən qəhhar tənri!

Birligünə sığındım, çəlabım, qadir tənri!

Mədəd səndən!

Hər boyun sonunda da Dədə Qorqud gələrək, hər boya de­mək olar ki, bir az aşağı, bir az yuxarı aşağıdakı şəkildə yum verir:

Ağ saqallu baban yeri uçmaq olsun!

Ağ birçəklü anan yeri behişt olsun!

Axır-sonı arı imandan ayırmasun!

“Amin!” deyənlər didar görsin!

Ağ alnunda beş kəlmə dua qıldıq qəbul olsun!

Allah verən umudun üzülməsün!

Yığışdırsun, duruşdursun, günahlarını

Adı görklü Məhəmməd Mustafa yüzi suyuna

bağışlasun, xanım, hey!

Dastanda əksini tapan dini atributlardan biri də mü­qəd­­dəs Qurani-Kərimdir. Belə ki, “İç Oğuza Taş Oğuz asi olub Beyrək öldügi” boyda Taş oğuz İç oğuza asi olan zaman, or­ta­ya Müshəf gətirilərək, and içilir və hətta, Bey­rək də bu and içməyə dəvət edilir.

Beləliklə, dastana nəzər salsaq, abidədə yer tutan dini ha­disələr, dini təsvirlər, islamın tərənnümü əsasən yuxarıda qeyd etdiyimiz motivlərdən ibarətdir. Lakin bunlarla bərabər, ayrı-ayrı boylarda ayrı-ayrı personajların dilində də bu və ya digər şəkildə dinlə əlaqədar məsələlərə rast gəlirik. Məsələn, “Dirsə xan oğlı Buğac xan” boyunda Dirsə xan deyir: “Qırq yoldaşım, aman! Tənrinin birliyinə yoxdur guman”, “Salur Qazanın evinin yağmalandığı” boyda Qaraca Çoban Qazana “Ölürsəm sənin uğruna bən öləyim. Allah-təala qorsa, evini bən qurta­rayım”, Qazan xanın oğlu Uruz yenə də “Mərə kafir aman! Tənrinin birliginə yoqdır guman”, digər bir yerdə “ana həqqi-tənri həqqi” deyir. “Basat Dəpəgözi öldürdigi” boyda da Basat Təpəgözün əlindən qurtararkən, Təpəgöz ondan “Oğlan, qur­tul­dınmı?” soruşduqda, Basat üç dəfə “Tənrim qurtardı” söy­ləyir və hətta, bir yerdə Təpəgöz Basatı gümbədə salarkən, Basat “La ilahə ilallah Məhəmməd Rəsulallah” deyərək, güm­bəddən qurtulur. “Bəkil oğlu Əmran”ın bo­yunda da Əmran döyüşə getmək istəyərkən, atasından icazə alan vaxt aşağıdakı sözləri deyir: “Ala gözlü üç yüz yigidin mana vergil yoldaşlığa, Dini-Məhəmməd yoluna dürişəyim sənin­çün”. Boyun sonunda da Əmran kafərlə vuruşarkən, oğlan zəif­­ləyən zaman kafər: “Oğlan, alındunsa tənrinəmi yalvarur­san? Sənin bir tənrin varsa, mənüm yetmiş iki bütxanam var!”– dedi. Oğlan aydır: “Ya asi məlun, sən püt­lərünə yalva­rır­san, mən aləmləri yoqdan var edən allahıma sığındım”-de­di. Həq təala Cəbrayılə buyurdu kim: “Ya Cəbrayıl var, şol quluma qırq ərcə qüvvət verdim” – dedi. Oğlan kafəri götürdi, yerə urdı... Kafər aydır: “Yigit, aman, sizün dinə nə deirlər, di­nünə girdim”, – dedi. Parmaq götürüb, şəhadət gətürüb mü­səlman oldı”.

Vəssəlam. Beləliklə, əgər gözümüzdən bir şey qaç­ma­yıbsa, müqəddimədə və “Qam Börənin oğlı Bamsı Bey­rək” bo­yunda Dədə Qorqud haqqında deyilən bir neçə fikirdən, “Duxa qoca oğlı Dəli Domrul” və “Qazlıq qoca oğlı Qan­turalı” boy­larında qoyulan bir neçə məsələdən başqa, das­tan­da islam dini ilə əlaqədar deyilən, tərənnüm olunan fikirlər aşağı-yuxarı gös­tərdiklərimizdən ibarətdir. Bunlar haqqında isə istər bizdə, istərsə də türk qorqudşünaslığında kifayət qə­dər yazılıb. Bunlar islam dininin tərənnümünün dastanda de­mək olar ki, üzdə olan, görünən tərəfləridir. Dastanda isə is­lamla bağlı adi oxucu gözü ilə görünməyən daha bir sıra mə­sələ vardır ki, bunlar da istər bizdə və istərsə də bizim bil­diyimiz qədərincə türk qorqudşü­nas­lığında, demək olar ki, araşdırılmayıb. Lakin bu məsələ­lərin geniş izahına keçməz­dən əvvəl “Duxa qoca oğlı Dəli Domrul” boyuna da qısa şə­kil­də münasibətimizi bildirmək istəyirik. Belə ki, bir qədər yuxarıda islam dini ilə əlaqədar məsələlərin dastana əlavə olun­­­duğunu söyləmişdik. Dasta­na diqqətlə nəzər saldıqda, bu, həqiqətən də, belədir. Lakin dastanda təkcə “Du­xa qoca oğlu Dəli Domrul” boyu digər boylardan fərqlənir. Be­lə ki, bütöv­lükdə dastanda islam dini ancaq bu boyun məğ­zində, cövhə­rindədir. Belə ki, boyda Allahın birliyinə inanan, onu qəbul edən boyun qəhrəmanı Dəli Domrul, Əzrayılın var­lığını qəbul etmir, onu tanımır. Sonradan isə günahını etiraf edən Dəli Dom­­rulu Allah-təala bağışlayır, ona və həyat yoldaşına yüz qırx il ömür verir.

Beləliklə, biz bir daha məhz “Duxa qoca oğlı Dəli Dom­rul” boyunun islamla, onun məzği ilə, mahiyyəti ilə daha çox bağlı olduğunu deyir, islam dini ilə bağlı digər əla­mətlərin isə dastana bir qədər katiblər tərəfindən əlavə edildiyini söyləyi­rik. Bizcə, sözümüzdə həqiqət vardır. Çünki dastana ötəri şə­kil­də nəzər salmaq belə, dediklə­rimizi sübuta yetirir. Məsələn, yuxarıda bir dəfə xatırlat­dığımız kimi, təkcə elə Dədə Qor­qudun hər boyun sonunda boya verdiyi yuma nəzər salsaq, bu­rada qədim türk tə­fəkkürü, qədim Oğuz inancıyla, islam inan­cının birləşdi­yini, yumun əsas məğzini isə məhz qədim türk inancı ifadə etdiyini, islam inancının buraya əlavə olun­duğunu açıq-aş­kar görmək olar.

Yerlü qara tağın yıqılmasun!

Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsün!

Qamın aqan görklü suyun qurumasun!

Qanadlarun ucı qırılmasun!

Qadir səni namərdə möhtac etməsün!

Çaparkən, ağ-boz atın büdrəməsün!

Çalışanda qara polat uz qılıcın güdəlməsün.

Allah verən umızın üzülməsün!

Axır-sonı arı imandan ayırmasun!

Ağ alnunda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsın!

Yığışdırsun-duruşdursun güqnahınızı

Adı görklü Məhəmmədə bağışlasun.

Xanım, hey!

Beləliklə, deyilənlərə yekun vurarkən, bir daha bildir­mək istəyirik ki, bura qədər deyilənlər dastanda ilk baxışla du­­yulan, görünən məsələlərdir və bunlar haqqında qorqud­şü­naslıqda müəyyən mənada fikirlər söylənmiş və yazıl­mış­dır. Lakin dastanda Dədə Qorqud haqqında, eyni za­manda, “Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək” və “Qanlı qoca oğlu Qan­tu­ralı” boylarında islam dini ilə bağlı elə məsələlər vardır ki, onlar islam dininin daha dərin qatlarıyla bağlıdır. Məsələn, biz Də­də Qorqud haqqında müqəddimədə və “Qam Börənin oğlı Bam­sı Beyrək” boyunda oxuyuruq: “Rəsul əleyhissəlam zə­ma­nına yaqın Bayat boyundan, Qorqut ata diyərlər, bir ər qop­dı. Oğuzın, ol kişi təmam bilicisi idi, nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi...” “Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı. Dədə Qorqudun ardından Dəli Qarçar irdi. Dədənin anısı anıt­dı, tənriyə sıqındı. İsmi-əzəm oqıdı. Dəli Qarçar qılıcın alinə aldı. Yuqarısından öygə ilə həmlə qıldı. Dəli bəg dilədi ki, Dədəyi dəpərə çala. Dədə Qorqut ayıtdı: “Çalırsan, əlün qurı­sun!” – dedi. Həq təalanın əmrilə Dəli Qarçarın əli yuqa­ruda ası­lu qaldı. Zira Dədə Qorqut vilayət issi idi, diləgi qəbul oldı. Dəli Qarçar aydır: “Mədəd, aman, əlaman! Tənrinin bir­liginə yoqdır gü­man! Sən mənim əlümi sağaldı gör, tənrinin buy­ruğilə, peyğəmbərin qövlilə qız qarındaşı Beyrəgə verə­yin!” – dedi. Üç kərrə ağzından iqrar eylədi. Günahına tövbə eylədi. Dədə Qorqut dua eylədi. Dəlinin əli həq əmrilə sapasağ oldı”.

“Dədə Qorqud kitabı”ndan nümunə gətirdiyimiz bu par­ça­da Dədə Qorqudun şəxsiyyəti ilə bağlı üç məsələ diqqəti cəlb edir. 1.Haqq-taalanın onun könlünə ilham etməsi, 2.Dədə Qorqudun ismi-əzəm oxuması və 3.Dədə Qorqudun vilayət issi – sahibi olması. Məlumdur ki, Dədə Qorqudun şəxsiyyəti haqqında, onun ata, dədə, övliya, şaman olması barədə çox ya­zılıb. Lakin qorqudşünaslıqda onun bu üç xüsusiyyəti barə­də az söz deyilmişdir. Belə ki, məşhur türk tədqiqatçısı Orxan Şaiq Gökyay “Dədə Qorqud kitab”ına həsr etdiyi fundamental araşdırmasında istər Dədə Qorqudun şəxsiyyəti haqqında de­di­yi fikirlərdə, istərsə də dastanda olan islami ünsürlərdən bəhs edərkən, Dədə Qor­quda ilham verilməsi və onun vilayət issi-sahibi olması barədə danışmamış, ancaq və ancaq ismi-əzəm haqqında bəhs etmişdir. “Dədə Qorqud kitab”ının gözəl tədqi­qatçılarından biri olan mərhum Bəhlul Abdulla isə “Kita­bi-Dədə Qorqud”un poetikası” adlı əsərində dastandakı dini məsələlərə geniş yer ayırsa da, ilham məsələsindən ümu­miy­­yətlə danışmamış, Dədə Qorqudun ismi-əzəm oxuması və vi­la­yət issi olması barədə qısa bir cümlə deyib keç­mişdir. Bizim isə Dədə Qorqudun şəxsiyyəti ilə bağlı nə­zərə çatdırmaq istədiyimiz bu üç məsələ Dədə Qorqud surətinin, Dədə Qor­qud şəxsiyyətinin öyrənilməsilə bağlı çox mühüm xüsusiy­yət­lər olub, onun islam dini baxı­mından da çox önəmli şəxsiyyət ol­duğunu ortaya qoyur. Bu xüsusiyyətlər, eyni zamanda, Də­də Qorqudun, hətta, belə demək mümkünsə, hardasa sufi bir qəhrəman olduğunu, onun özündə sufilərə məxsus xüsusiy­yətlər daşıdığını da bəlli edir. Beləliklə, məsələni çox uzatma­dan, birinci təq­dim olunan ilham məsələsinə münasibət bildi­rər­kən, onu demək olar ki, mənbələrdə ilham feyz yolu ilə in­sa­nın qəlbinə çatdırılan bilgi, Allah-təalanın birbaşa və yaxud da mələk vasitəsilə insan qəlbinə təlqin etdiyi müsbət hisslər­dir. İlham, eyni zamanda, insanın qəlbində birdən meydana çı­xan, maddi mənbəyi məlum olmayan məlumatlardır. Bəzi su­fi alimlərinə görə, ilham ağıldan kənar verilən xəbərlərin, hisslə­rin, duyguların, bilgilərin mənbəyidir. İlk sufilərə görə il­­ham, eyni zamanda, təkcə maddi məlumatların deyil, həm də, dini, ilahi, mistik məlumatların da mənbəyi ola bilər. Bir qrup alim isə əqli məlumatların düşüncə nəticə­sində insan qəl­­binə ilahi ilham yolu ilə verilə biləcəyinin mümkünlüyünü də qəbul edir. Bu yöndən, nəzəri bilgilərin də ilham yolu ilə mey­­dana çıxa biləcəyi güman edilir. Bir sıra alimlər isə bəzi xüsusi şəxslərdə ilhamın ayrıca bir məlumat mənbəyi olduğu fikrini də ortaya qoyurlar. Bu görüşləri bölüşən sufilərə görə, ilham, Allah-taala tərə­fin­dən birbaşa və yaxud da mələk vasi­tə­­silə insan qəlbinə çatdırılan ən doğru məlumatlardır. Buna gö­­rə də insanlara bilmədiklərini öyrədəcəyini vəd etdiyi və Məhəm­məd Pey­ğəmbərdən (s.a.s) sonra vəhy qapısı bağlan­dığı üçün, Allah-təala bu məlumatları insanlara ilham vasitə­si­lə ötürür (İslam ensiklopediyası) .

Qeyd etdiyimiz kimi, dastanda islam dini ilə bağlı Dədə Qorqudun şəxsiyyətinə aid olan xüsusiyyətlərdən biri də onun vilayət issi – sahibi olmasıdır. Məlumdur ki, Haqqa gedən yol­­da hər bir arif, sufi şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələ­lə­rindən keçir. Bu mərhələlərin hər birinin isə onlarla mənzili vardır. Belə mənzillərdən biri də vilayət mənzilidir. Yenə də məsələni çox uzatmadan demək olar ki, sufi-irfani təliminə gö­rə, vilayət, insan qəlbinin bütövlükdə haqqın nuru ilə dol­ma­­­sı, salikin özünü fani bilməsi, zahiri aləmin heç bir təsirinə məruz qalma­ması halıdır. Vilayət bütün həqiqətləri əhatə edən an­lamdır. O, haqqa yaxınlıq və haqq sevgisi ilə bağlıdır (Nə­sib Göyüşov).

İsmi-əzəmə gəldikdə isə onu demək olar ki, dini ədə­biy­­ya­tın verdiyi məlumata görə, ismi-əzəm Allah-taalanın ən bö­yük adlarından biridir. Lakin bu ad gizlidir. Nə Allah-taalanın özü, nə də Məhəmməd Peyğəmbər (s.a.s.) bu ad barədə açıq-aş­kar bir söz deməmiş, lakin onun haqqında müəyyən işarələr etmişlər. Məsələn, bir rəvayətə görə Peyğəmbər salavatullah, is­mi-əzəmin müqəddəs Qurani-Kərimin “Bəqərə”, “Ali-İm­ran” və bir rəvayətə görə isə “Ta Ha” surələrində mövcud olan “Allahu la ilahə illa huvəl həyyul qəyyum” cümləsindən ibarət olduğunu söy­ləmişdir. Yəni başqa sözlə desək, alimlərə görə, ismi-əzəm bəlkə də Allah-taalanın bu cümlədə olan “Həyy” və “Qəy­yum” adlarıdır. Bəzi rəvayətlərdə isə ismi-əzə­­min “İxlas” surəsinə bənzədiyi də söylənilir. Həzrəti Ayi­şə­dən gələn rəvayətə görə isə, ismi-əzəm Allah-taalanın “Ya Allah”, “Ya Rəhman”, “Ya Rəhim” “Ya Rəbb” və s. adla­rından biridir. Bəziləri isə “Ya Lətif”, “Ya Vəhhab” kimi Allah-taalanın 99 adının içində olan bu adlarından birinin də is­­mi-əzəm olduğunu söyləyirlər. Ümumi qənaətə görə isə, bü­töv­lükdə ismi-əzəm dua deyil, Allah-təalanın adlarından biri­dir. Sadəcə olaraq, ismi-əzəmlə edilən dua Allah dərgahında daha tez qəbul olunur. Peyğəmbər salavatullah da bu dua ilə bağ­lı aşağıdakı fikri söyləmişdir: “Allah-taala ismi-əzəmi ana­­raq ondan müəyyən şey tələb edənin tələbini yerinə yetirir. İs­mi-əzəmlə dua edildikdə, duanı qəbul edir” (İslam ensik­lo­pediyası). Beləliklə, dediklərimizi ümumi­ləşdirsək, bu qəna­ə­tə gələ bilərik ki, ismi-əzəm dua olmasa da, hər-halda Allah-taalaya edilən hər bir duada Allah-taalanın bir neçə adının çə­kil­diyini nəzərə alsaq, ismi-əzəmin də həmin adlardan biri ol­duğunu güman etmək olar. Eyni zamanda, ismi-əzəmin də məhz həmin dua zamanı xatırlanacağını qəbul etsək, şərti şə­kil­də ismi-əzəm duasının olduğunu da müəyyən mənada qə­bul etmək olar.

Bütün bu deyilənləri araşdırdıqdan sonra isə, bir daha Dədə Qorqud şəxsiyyətinə qayıtdıqda, onun övliya, ata, dədə olmaqla bərabər, eyni zamanda, hörmətli, izzətli bir islam nü­mayəndəsi və hətta, əgər belə demək mümkünsə, sufiləş­mə­yə doğ­ru gedən bir qəhrəman, obraz olduğunu da söyləyə bilərik. Çünki Allah-taala hər bəndəsinə qayibdən dürlü xəbərlər söy­ləmək səlahiyyəti verməz, könlünə ilham etməz, dualarını qə­bul etməz, onu vilayət sahibi saymaz. Lakin Allah-taala Dədə Qor­quda bu xüsusiyyətlərin hamı­sını vermişdir. Allah-taala həm onun könlünə ilham edir, vilayət sahibi sayır, həm də du­a­larını qəbul edir. Eyni zamanda, “Qam Börənin oğlu Bamsı Beyrək” boyunda Allah taalanın Dədə Qorquda inayəti – qay­ğısı, köməyi, hüsnü rəğbəti olduğu da məlum olur. Belə ki, Dədə Qorqud Dəli Qarçarın yanından elçilikdən qayıt­dıq­dan sonra Baybörə bəy ondan Dəli Qarçardan qızı alıb-alma­dığını soruşduqda, Dədə Qorqud: “Allahın inayəti, ərənlərin him­mə­ti oldu; qızı aldım” söyləyir. Bu isə o deməkdir ki, Də­də Qor­qud Oğuzda ata, dədə kimi nə qədər böyük hörmətə malik­dirsə, ey­ni zamanda, islam dininin nümayəndəsi ol­maq etiba­ri­lə də o qə­dər yüksək, ali məqamlara malikdir, sufidir. Bu mə­na­da, Dədə Qorqud təkcə qədim türk inanclarının deyil, eyni za­manda, islam dininin də dərin qatlarına əsaslı şəkildə bələddir. Onun təkcə elə ismi-əzəm oxuması və eyni zaman­da, onu dua adlandırmaması, onun həm bu dua ilə bağlı və həm də, ümu­miy­yətlə islamla əlaqəli bütün məsələləri mü­kəm­­məl şəkildə bildiyini nümayiş etdirir. Beləliklə, gördü­yü­müz kimi, dastanı dü­züb-qoşan, yazıya alan müəllif, katib “Də­də Qorqud kati­bı”nda islama zahirən üst qatda bir qədər illüstrativ şəkildə ya­naşsa da, əslində Dədə Qorqud şəxsiy­yə­tində islamla əlaqədar qeyd olunan bu üç məsələ ilə bağlı çox dərin məsələlərə toxu­nur. Bütün bu məsələlər isə katibin, mü­əl­lifin Dədə Qorquda vermək istədiyi islami xüsu­siyyətlərin üst qatlarda deyil, əsərin alt qatlarında, kodlar şəklində oldu­ğu­nu sübuita yetirir. Və belə görünür ki, müəllif və yaxud da katib əslində Dədə Qorqudun islamla bağlı olduğunu bir o qə­dər də nəzərə çarpdırmaq istə­mə­­miş, lakin əsəri islam mühi­tində düzüb-qoşduğu və yaxud da yazıya aldığı üçün, islami xüsu­siyyətlərdən vaz keçə bilmə­diyi anda, həmçinin Dədə Qor­qudu ürəkdən islamla bağlamaq istədiyi zaman, Dədə Qor­qud obrazına islami xüsusiyyətlər əla­və etmiş, lakin bunu qısa, amma əsaslı şəkildə etmişdir. Belə­liklə, Dədə Qorquda aid islamla bağlı bu xüsusiyyətlərin hara­dasa sufiliklə də bağlı ol­duğunu qəbul etsək, onda “Dədə Qor­qud kitabı”nda sufili­yin ilk növbədə Dədə Qorqud obrazından keçdiyini və dastan­da bu obrazın bu istiqamətdə ilk addım ol­du­ğunu da inamla söy­ləmək olar. Lakin “Dədə Qorqud kita­bı”nda sufiliyin əla­mət­lərini özündə bariz şəkildə daşıyan elə qəhrəman vardır ki, “Dədə Qorqud kitabı” yazılı ədəbiyyat tariximizin başında dur­duğundan, həmin qəhrəmanın xüsusiy­yətlərini öyrənməklə də biz, ədəbiyyat tariximizin ilk sufi qəhrə­manının kim oldu­ğu­nu da öyrənmiş oluruq.

Beləliklə, “Dədə Qorqud kitabı”nda mövcud olan 12 bo­ya nəzər saldıqda, qeyd etdiyimiz kimi, bütün məğzi, cövhəri dinlə bağlı olan “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul” boyunu çıx­dıq­dan sonra, islamla daha çox bağlı olan boyun “Qanlı qoca oğlu Qanturalı” boyu olduğunu görürük. Məsələ burasındadır ki, bu boy ilk növbədə dini termin­lərin, dini ifadələrin bolluğu ilə də seçilir və bu dini ter­minlər, ifadələr eyni zamanda, daha çox boyun əsas qəh­rəmanı olan Qantu­ralının dilindən söyləni­lir. Məsələn, Qanturalı kafərin sərhəd­di­nə çatdıqda “Həq təala inayət eyləsə, Üç canvəri öldürsəm”, daha sonra, kafərlə gö­rüş­dükdə isə “Tənri buyu­rı­ğilə, pey­ğəm­bər qövlilə, Qızunı al­mağa gəlmişəm!” – deyir. Maraqlısı budur ki, Qanturalını gö­rən Selcan xatun da “Həq təala ata­mın könlinə rəhmət eləsə, kə­bin kəsüb məni ol yigidə versə” söyləyir. Daha sonra, hər dəfə meydana buğa ilə, aslanla, buğra ilə dö­yüş­məyə girən Qan­turalı adı görklü Məhəmmədə salavat gəti­rir. Üçüncü dəfə buğra ilə döyüşə girən Qantu­ralıya yenə də tanrı tərəfindən ina­yət olunur. Buğra ilə döyüşə girərkən, Qanturalı: “Yaradan qadir tənriyə sığundım. Bir buğradan dönəyinmi? İnşaallah, bu­nun dəxi başın kəsəyim” – deyir. Qanturalı buğanı yıxdıq­dan sonra isə, hətta, Təkur da: “Vallah, bu yigidi gözüm gör­di, kön­lüm sevdi” – söy­ləyir. Nəticədə isə Qanturalı: “Həq təala yol ver­di, vardım. Ol üç canvəri öldürdüm” – deyir. Son­da Qan­tu­ralının üstünə yağı gələrkən, Selcan xatun Qantu­ra­lını oyat­dıq­da, Qanturalı: “Amənna və Səddəqna! Məqsudu­mız həq təala dərgahında hasil oldı” söyləyir. Və bundan son­ra o, “arı sudan abdəst alır. Ağ alnını yerə qoyur. İki rükət na­maz qılıb, atına minir. Adı görklü Məhəmmədə salavat gəti­rir”. Və yenə də sonda atası Qanturalı ilə görüşərkən, Allaha şükürlər ey­ləyir.

Beləliklə, gördüyümüz kimi, “Qanlu qoca oğlu Qan­tu­ralı” boyu öz dini ifadələri, terminləri ilə bütün boylardan daha zəngindir. Doğrudur, biz bu zənginliyi bir də “Qam Bö­rə­nin oğlu Bamsı Beyrək” boyunda görürük. Lakin “Bamsı Beyrək” boyunda gördüyümüz bu dini xüsusiy­yətlər, qeyd etdiyimiz kimi, daha çox Dədə Qorqud obrazı ilə bağlıdır. Bu mənada, dastanda Qanturalı ilə tay-tuş olan cavanlar sırasında Beyrək obrazının bəzi xüsusiyyətlərini çıxmaq şərtilə, Qan­turalı kimi dinlə bağlı olan demək olar ki, ikinci obraz yox­dur. Doğrudur, yenə elə “Qam Börənin oğlu Bamsı Bey­rək” boyunda Dəli Qarçarin dilindən iki dəfə “Allah eşqinə” kəl­məsi səslənsə də, amma bu, yenə də məsələni həll etmir, Dəli Qarçarı dinin daçıyıcısı olmaq baxımından Qanturalıya yaxın­laşdırlmır.

Beləliklə, dastanda təsvir olunan gənc Oğuz qəhrə­man­larının obrazlarına baxsaq, onların heç birinin Qantu­ralı qə­dər islam dini ilə bağlı olduğunu görmürük. Məsələn, Salur Qa­za­nın oğlu Uruz dustaq olarkən, ağacla söyləşən zaman, bəzi di­ni şəxsiyyətlərin və s. adlarını çəksə də, əs­lində o, is­lam di­ni­nə deyil, qədim türk inancına sığınır: “Kafərlər Uru­zı alub qə­na­rə dibinə gətürdilər. Uruz aydır: “Mərə kafər, aman! Tən­rinin birliginə yoqdır güman! Qoun məni bu ağacla söy­ləşə­yim”, – dedi. Çağırıb ağaca soyla­mış, görəlim, xanım, nə soy­la­mış:

“Ağac!”, “Ağac!” dersəm sana ərinmə, ağac!

Məkkə ilə Mədinənin qapusı ağac!

Museyi-Kəlimin əsası ağac!

Böyük-böyük suların köprisi ağac!

Qara-qara dənizlərin gəmisi ağac!

Şahi-mərdan Əlinin Düldülinin əyəri ağac!

Zülfüqarın, qınilə qəbzəsi ağac!

Şah Həsənlə Hüseynin beşigi ağac!

Əgər ərdir, əgər övrətdir, qorxısı ağac!

Başın ala baqar olsam, başsız ağac!

Dibin ala baqar olsam, dibsüz ağac!

Məni sana asarlar, götürməgil, ağac!

Götürəcək olursan, yigitligüm səni tutsun, ağac!

Bizim eldə gərək idin, ağac!

Qara hindu qullarıma buyuraydım,

Səni para-para toğriyalardı, ağac!

Maraqlıdır ki, “Qam Börənin oğlu Bamsı Beyrək” bo­yun­da da Oğuzda dörd üzü niqablı igiddən biri olan Bamsı Bey­­rək, Parasarın Bayburt hasarından kəndirlə yerə enən za­man, Allaha şükr eyləsə də, onu bu qaladan qurtaran kafər qı­zına qayıdıb onu alacağına söz verərkən-and içər­kən, islam inanclarına sığınaraq “Allaha and olsun”, “Pey­ğəm­bərə and olsun” ifadələrini işlətmir. Yenə də qədim türk inancına sığı­nır: “Qılıcıma toğranayın! Oxıma sancı­layın! Yer kibi kərtlə­yin, topraq kibi savrılayın! Sağlıqla varcaq olursam, Oğuza gəlüb, səni halallığa almaz isəm!” –deyir. Doğrudur, Qantu­ra­lı da bir yerdə – Selcan xatunı aldıqdan sonra ata-anasını gör­mə­­dən gərdəyə girmək istə­məyəndə belə and içir. Amma Qan­­tu­ralı obrazıni təhlil et­dik­də onun nəinki islamla bağlı ol­duğunu, hətta, özündə sufi xüsusiyyətləri daşıdığının da şahi­di oluruq.

Beləliklə, “Qanlı qoca oğlı Qanturalı” boyuna nəzər sal­dıqda, boyun gənc qəhrəmanı Qanturalının Sarı donlu Selcan xa­tun eşqinə dörd dəfə “Hu” dediyini görürük: “Qan­turalı Sarı tonlu qız eşqinə bir “hu!” dedi. “Mərə, buğanızı qoyu ve­rin, gəlsün!”, “Sarı tonlu qız eşqinə bir “hu!” – dedi, Qan­tu­ra­lı: “Mərə kafər, aslanını qoy – ver gəlsün!”, “Sarı tonlu qız eş­qi­nə bir “hu!” dedi. Qanturalı uru turdı. Aydır: “Mərə, mən bu dəvənin burnına yapışcaq, ol qız sözilə yapışdı, - deər­lər...” – dedi”, “Sarı tonlı qız eşqinə bir “hu!” – dedi. Qantu­ra­lı adı görklü Məhəmmədə salavat gətürdi”.

Ərəb dilinin qrammatikasına görə “Hu” – (huvə) ərəb di­lində üçüncü şəxsin təkini bildirən əvəzlikdir. İlk sufi mən­bələrində isə sufilərin cəm halını, məqamını – insanın xatirini, nəfs və diqqətini pozan bütün amillərin götürül­məsi, qəlbin və diqqətin ancaq haqda cəmlənməsi, hər şeyin fani, haqqın isə baqi olması halını yaşıyan salikin tövhid anlayışını ifadə et­mək məqsədilə “Hu bila Hu” – “Ondan başqa O” söylədiyi ifa­dəsi içərisində işlənən kəlmədir (Nəsib Göyüşov). İbn əl-Ərə­biyə görə, “Hu”, Allahın heç bir varlığın müşahidə etmə­di­yi mütləq qeyb və sirr olan zatı­na işarədir. “Hu”, bəzi mütə­səv­vüflərin varlıq mərtəbə­lərini “lahut”, “cəbərut”, “mələkut” və “nasut” mərtəbələri şəklində sıraladıqları sırada ilk mər­təbə olan “lahut” mərtəbəsidir. Bu mərtəbə, Allahın bütün ad və sifətlərinin batin və həqiqət olan mərtəbəsidir.

Eyni zamanda, bəzi sufilərə görə, Allah sözündəki “əlif” hərfi tərif hərfidir. “Lam” hərfinin təşdidli olması, yəni iki dəfə tələffüz edilməsi isə tərifi qüvvətləndirmək üçündür. Nə­ti­cədə, Allah sözünün əsli “he” (h) hərfidir. Buna görə də, bü­tün canlıların alıb-verdikləri hər nəfəsdə Allahın adı olan “he” səsi vardır. Bu mənada, alınan hər nəfəsdəki “he”-nin qay­nağı qəlb, verilən hər nəfəsdəki “he”-nin qaynağı isə ərş­dir. “Hu” kəlməsindəki “vav” (u) isə ruhun adıdır.

Sufi ədəbiyyatın verdiyi məlumata görə, ilk sufilər kəl­meyi-tohidi, yəni “La ilahə illəllah”-ı söyləməklə, Allah-taa­la­nı zikr etmiş, həmin mənanı ifadə edən “Hu” kəlməsi isə tə­ri­­qət­lər meydana çıxdıqdan sonra yaranmışdır. Sufi­lərə görə, zikr­lərin ən fəzilətlisi Allah-taalanı O-ndan bir şey istəməmək an­­la­yışıyla ifadə edən sözlə zikr etməkdir. Buna görə də Allah-taalanın zatı adı olan və heç bir tələb mənası daşımayan “Hu” kəlməsi sufilər tərəfindən ən fəzilətli zikr kimi qəbul edilmişdir. Həzrəti Əlinin də Allah-taalanı ən çox – “Ya Hu, Ya mən Hu, La ilahə illa Hu” sözləri ilə zikr etdiyi məlumdur. Bun­dan onun səbəbini soruşduqda, onun “Hu”nun “ismi-əzəm” olduğu dediyi rəvayət edilir. Qəzzali də “La ilahə illəl­lah”ın ümumi ca­maa­tın, “La ilahə illa Hu”-nun isə xüsusi in­san­ların tövhidi olduğunu söyləmişdir. Sufilərin qənaətinə gö­rə, Allah-taalanı hər hansı bir adla zikr edən zaman ondan müəyyən şey tələb edilir. Məsələn, “Kərim” adıy­la səxavət­li­lik, hör­mət, yaxşılıq, ehsan, “Şafi” adıyla isə şəfa, sağlamlıq umu­lur və s. Lakin bu adlar sırasında yalnız “Hu” adı Allah-təaladan heç bir şey ummadan, ancaq O-nun zatını nəzərdə tu­tur. Sufilərə görə bu, onlar tərəfindən edilmiş ən kamil kəşf­dir (İslam ensiklopediyası).

Beləliklə, gördüyümüz kimi, Qanturalı da Allah-taala­nın başqa adlarını çəkməyərək, sadəcə olaraq, dörd dəfə “Hu” deyib meydana girir. Bu isə o deməkdir ki, Qanturalı ən çətin döyüşlərə, ölüm-dirim mübarizəsinə girərkən belə, su­filər ki­mi, Allah-taaladan heç nə ummur, sadəcə olaraq, onun zatı­na, onun sevgisinə sığınır. Allah-taalaya olan bu sev­gi isə, əgər be­lə demək mümkünsə, Qanturalıya görə, Selcan xatu­nun tim­salında, onun surətində təcəlli edir. Belə ki, Qan­turalı hər də­fə döyüşə girərkən, dostları onu öyüb “Sarı tonlu Selcan xa­tun köşkdən baqar, Kimə baqsa, eşqilə oda yaqar!” söylə­yə­rək, Selcan xatunun eşqinə döyüşə həvəslən­dirir­lər. Sufilərə gö­rə isə eşqin özünəməxsus təlimi, nəzəriy­yəsi, şərhi vardır.

Sufilərə görə, hədisi-qüdsidə rəvayət edilən və təsəv­vüf aləmində böyük yer tutan “Mən gizli bir xəzinə idim, bilin­məyi istədim və bu üzdən aləmi yaratdım” anlamın­dakı cüm­lədə keçən “bilinməkdə” məqsəd mərifət, “istə­mək­dən” məq­səd də məhəbbət, yəni eşq olduğu bildirilir. Sufilərə görə, Alla­hın sevgi ilə təcəlli etməsindən aləm meydana gəlmişdir. Bu ilk təcəlliyə “Həqiqəti-Məhəm­mədiyyə” də deyilir. Alə­min var olma səbəbi Həzrəti-Mə­həm­məd həqiqəti, yəni Alla­hın ona olan əzəli eşqidir. Buna görə də həzrəti-peyğəmbərə “Hə­­bibullah” və “Məh­bubi-kibriya” da demişlər. Həllacdan gə­lən və sonrakı sufilərdə gözəl ifadəsini tapan bu nəzəriyyə, daha sonra, eşq möv­zusunu işləyən sufilərin çıxış nöqtəsi ol­muş, bütün sufilər eşq mövzusundakı görüşlərini bu dairə ət­ra­fında genişlən­dirmişlər. Bu görüşə görə, aləm eşqdən ya­ran­dığı üçün, aləmdəki hər zərrədə eşqin izini və təzahürünü gör­mək mümkündür. Təsəvvüfdəki hər şeyi əhatə edən küllü, ümu­mi və xüsusi eşqə buradan yanaşılmışdır. Sufilər, əsasən, eş­qin beş növündən bəhs etmişlər: Bəhimi (heyva­ni), təbii, ruhani, əqli, ilahi eşq. Bəhimi eşq əyyaş, günah­kar və alçaq kim­sələrin bildikləri, nəfsi-əmmarənin əsiri olan, əslində həva və həvəsdən ibarət olan aşiqlərin eşqidir. Bu, şəhvət və nəfsi arzuların eşqidir. Ağıl (məqul) və şəriət (məşru) çərçivəsində olmayan bəhimi eşq pis və günah sayı­lır. Təbii eşq isə ün­sür­lərdəki lətafətdən hasil olan maddi və cismani bir eşq olub, ağlın və elmin hakimiyyətində olmasa pisdir. Ruhani eşq isə xü­­susi adamlarda olan maddi və mənəvi gözəlliklərə qarşı du­yulan eşqdir. Belə bir eşqə tu­tulan kim­sə özünü şəhvətdən qo­rusa, bu eşq onu ariflər də­rəcəsinə yüksəldə bilər. Məlaküt alə­­­minə çıxmaq üçün nər­di­van vəzifəsi daşıyan bu eşq, məq­bul sayılır. Əqli eşq isə mə­laküt aləmində təcəlli edən gözəl­lik­ləri tamaşadan hasil olur. İlahi eşqə buradan keçilir. İlahi eşq, eşqlərin ən yük­səyidir. Sufilər məqbul və məşru çərçi­və­də qalması şərtilə hər növ eşqi yaxşı sayır və birindən digə­ri­nə keçə-keçə eşqlərin ən yüksəyi olan ilahi eşqə qovuşmaq is­tə­yirlər. Bu­na əngəl ol­du­ğu üçün sufi­lər şəhvət, arzular və nəf­sani istəklərin təsirində qalan eşqi pisləyirlər.

İbn əl-Ərəbiyə görə isə sevgi üç növdür. İlahi məhəb­bət, ruhi məhəbbət, təbii məhəbbət. Həm Allahın bizə olan sev­gi­sinə, həm də bizim ona olan sevgimizə ilahi məhəbbət de­yilir. İlahi məhəbbət Allahın əvvəlcə öz zatını, sonra isə bizi sev­məsi deməkdir. Allahın zatını sevməsi, eyni zamanda, özün­­­dən qı­raq­dakı varlıqları da sevməsidir. Buna görə də, bü­tün varlıqlar elə əzəldən ilahi məhəbbətə qovuşmuşlar. Bü­tün varlıqlar Al­lahın onlara olan məhəb­bətilə zühur edir və tə­cəlli surətilə mey­dana çıxır. Ona görə də, hər növ sevgi hansı şəkil və su­rət­də görünürsə görün­sün, ilk və həqiqi qaynağı olan ila­hi məhəb­bətlə mütləq əlaqəlidir. Ruhani sevgi, sevə­nin sev­di­yi hər şeyi sadəcə sevgilisi üçün sevməsi və sevgi­lisinin mu­ra­dından baş­qa heç bir şey düşünməməsi, başqa söz­lə, aşiqin öz iradə­sin­dən fani olaraq, məşuqun iradəsi ilə hərəkət etmə­sidir. Eşqin qayəsi aşiqlə məşuqu zatları baxımından birləş­dir­məkdir. Ortada Allahın gözəlliyinidən və ona duyulan sev­gi­­dən başqa bir şey olmadığından, əslində Allahdan başqa­sını sevmək də mümkün deyildir. Allahdan başqasını sev­mək, gö­zəl­lərə və gözəl şeylərə vurulmaq əslində Allahı sevməkdir. Çünki əşyada təcəlli edən və özünü göstərən ye­ga­nə gözəllik onun gözəlliyidir.

İbn Ərəbi insan sevgisini ilahi mənbəyə bağlayır. Ona gö­rə dünya gözəllikləri şəklində təcəlli edən Allah olduğu ki­mi, aşiqin gözündən bu gözəllikləri seyr edən də Allahdır. Bü­tün sevən və sevilənlərdə ilahi sevginin bir izini, əksini mü­­şahidə edən arif, eşq və məhəbbəti Allahın bir sifəti olaraq qəbul edir və bu sifətin onun kimi sonsuz olduğunu bildirir (İslam ensiklopediyası).

Beləliklə, sufilər kimi, dörd dəfə “Hu” deyib Allah-taa­la­­nın zatına, sevgisinə sığınan Qanturalının eşqini, sev­gi­si­ni də bizə elə gəlir ki, məhz bu kontekstdə, sufilərin eşq haq­qın­da olan təlimləri, nəzəriyyəsi əsasında şərh etmək müm­kündür.

“Qanlı qoca oğlı Qanturalı” boyunda digər boyların heç birində rast gəlmədiyimiz və Qanturalıdan başqa heç bir qəh­rəmana aid olmayan bir cümlə oxuyuruq: “Qanturalı cə­mal və kəmal iyəsi yigit idi.” Bizə elə gəlir ki, məhz bu cümlə də das­tanı yazıya alan müəllifin və yaxud da katibin Qan­tu­ralını bir daha sufi qəhrəman kimi təqdim etmək istəyindən irəli gə­lir. Çünki Qanturalıya aid edilən “cəmal” və “kəmal” sifətləri adi təyinlər olmayıb, sufi-dini mühitdə işlənən ifadə­lərdir. Bu mənada, “cəmal” və “kəmal” ter­minlərinin sufi təli­mində özü­nəməxsus şərhləri vardır. Belə ki, Qəzzaliyə görə, “qüsursuz və nöqsansız olmaq” məna­sında həqiqi və mütləq kamal Allaha xasdır. Ədalət və elm sifətləri kimi ilahi bir sifət olan kamal sifətinə də sahib olması insan tərəfindən arzu edilir. İn­san üçün həqiqi kamal Allahın zatı, sifətləri və feilləri haq­qın­da mərifət sahibi olmasıdır. “Camal”a gəldikdə isə, “ca­mal” Allahın lütf və rizasına dəlalət edən, ad və sifətlərini, O-nun mütləq gözəl­liyini ifadə etmək üçün işlədilən bir sufi termini­dir. Sufilərə görə, aləm bütün rəngarəngliyi ilə ilahi bir gözəl­liyə sahib­dir. Başqa sözlə desək, aləmdəki gözəllik ilahi gö­zəl­­liyin təcəl­lisindən ibarətdir. İbn əl-Ərəbiyə görə, gözəl olan Allah, aləmi öz su­rə­ti kimi yaratdığı üçün, aləm bütün­lük­­də gözəldir. Aləm ilahi gözəllikləri əks etdirən bir ayna ol­du­ğundan, İbn əl-Ərəbi aləmi və ondakı gözəlliyi sevməyi layiq bilir. Gözəl olduğu üçün Allahı sevənin, aləmi də sev­mə­si, eyni şəkildə, gözəl olan aləmi sevənin, elə Allahı sev­mə­si öz-özlüyündə Allahın ca­­mal sifətini aşkar etmiş olur. Bu mənada, bizcə, dastanda “Qantura­lı cəmal və kəmal iyəsi yigit idi” deyilməsi adi sözlər olmayıb, Qanturalını məhz sufi qəhrə­man kimi xarak­terizə edən, onun Allah-tallanın bütün digər sifətləri ilə bəra­bər “cəmal” və “kə­mal” sifətlərini də ta­nı­yan, buna görə də onu bütün dastan qəh­rəmanlarından fərq­ləndirən, ona sufi xü­su­siyyətlər verən ifa­də­lərdir. Məhz Qan­tu­ralıya verilən bu sifətlərin – sufilərə məxsus “cəmal” və “kə­mal” sifətlərinin davamıdır ki, daha son­ra – elə bu cümlə­dən sonra, dastanda, oxu­yuruq: “Oğuzda dört yigit ni­qabla gə­zər­di. Biri Qanturalı, biri Qaraçəkür və oğlı Qırq­qınuq və Boz ayğırlu Beyrək”. Bizə elə gəlir ki, “cəmal” və “kəmal” yiyəsi olduqdan sonra Qanturalının Oğuzda niqabla gəzməsi tama­milə təbiidir. Çün­ki əgər türk inancına görə niqab “cəmal” və “kəmal” sahib­lərini bədnəzərdən qorumağa xidmət edirsə, sufi təli­minə görə cəmalı, başqa sözlə desək, Allahın təcəlli edən gö­zəl­liklərini naməhrəmlərə göstərməkdən, ilahi gözəl­li­yin tə­cəl­li­sini faş etməkdən çəkindirir. Məhz dastanda da belə olur. Qanturalı üzündən niqabını açan kimi Selcan xatun onun camalına aşiq olur: “Qanturalı niqabın sərpdi. Qız köşkdən ba­­qardı. Taraqlığı boşaldı, kedisi mavıldı. Avsal olmış tana ki­­­bi ağzının suyı aqdı. Yanındağı qızlara aydır: “ Həq təala ata­mın könlinə rəhmət eləsə, kəbin kəsüb məni ol yigidə ver­sə. Bunın kibi yigit heyf ola ki, canvərlər əlində həlak ola!” – dedi”.

Doğrudur, dastanda daha üç nəfərin niqabla gəzdi­yinin şahidi oluruq. Bunlardan ikisinin – Qaraçəkür və oğlı Qırqqı­nu­­qun sadəcə olaraq adları ilə tanış olsaq da, amma Beyrəyin niqabla gəzməsi barədə bir-iki cümlə həcmində daha artıq mə­lumat alırıq: “Banıçiçək aydır: “Mərə qızlar, bu yigit nə yigitdir?” Qızlar aydır: “Vallah, sultanım, bu yigit yüzi niqab­lu yaxşı yigitdir. Bəg oğlu bəg imiş”, - dedilər. Banıçiçək ay­dır: “Hey, hey, dayələr, (babam) mana bən səni yüzi niqab­lu Beyrəgə vermişəm, diərdi. Olmiya kim, bu ola. Mərə, çağı­rın, xəbərləşəyim”, – dedi. Çağırdı­lar, Beyrək gəldi. Banıçiçək yaş­­mağlandı”. Doğrudur, bu cümlələrdən Beyrəyin də niqabla gəzdiyi haqda məlumat alırıq. Amma Beyrəyin digər sufi və yaxud da islami xüsusiyyətlər daşıdığı barədə bir o qədər də ətraflı bilgi əldə etmirik. Bütövlükdə dastanda Beyrəyin başı­na gələn əhvalatlardan, Beyrək haqqında nəql olunan hadisə­lər­dən əslində Beyrəyin də adi qəhrəmanlardan olmayıb, Oğuz­da öz nüfuzuna görə sayılıb-seçilən igidlərdən olduğu mə­lum olur. Buna görə də Beyrəyin də niqabla gəzməsini məhz bu kontekstdə qəbul etmək olar. Amma burada kiçik bir mə­sələyə də diqqət yetirməyi vacib bilirik. Belə ki, Beyrək Ba­nuçiçəyin yanına gələrkən, niqablı təsvir olunursa, Ba­nu­çi­çək onun qarşısına çıxarkən yaşmaqlanır. Bu isə o de­məkdir ki, Oğuz qəhrəmanları niqabla yaşmağın fərqi­ni çox gözəl anlayırlar. Deməli, yaşmaq sadə xalqın və yaxud da baş­qa söz­­lə desək, türk inancının, abır-həyanın, is­mə­tin at­ri­bu­tu­dur­sa, niqab bir qədər daha qəliz inancların, mürək­kəb halların, is­­­la­­mın, sufiliyin atributudur. Beləliklə, gör­dü­­yümüz kimi, Bey­­rək nə qədər nüfuz sahibi olub, eyni zamanda, niqabla gəz­sə də, daşıdığı sufi atributları baxı­mın­dan Qanturalı ilə ey­ni səviyyədə dayanmır. Qanturalı isə bütün xüsusiyyətləri ilə sufi qəhrəmandır. Yəni onun niqabla gəzməsi, camal və ka­mal yiyəsi olması, Allah-taala tərəfindən ona inayət edilməsi və nəhayət onun sufilər kimi dörd dəfə “Hu!” deyərək mey­da­na atılması, onu tamamilə əsl sufi qəhrəman kimi xarakterizə edir. Bu baxımdan Qan­tu­ralı, hətta, dastanın mənəvi baş qəh­rə­manı olan, Allah-taala tərəfindən könlünə ilham edilən, vi­la­yət sahibi olan, ismi-əzəm duasını bilən Dədə Qorquddan da daha artıq sufidir. Bütün bu dediklərimizi nəzərə alaraq, “Də­də Qor­qud kita­bı”­nın ədəbiyyat tariximizin başında durdu­ğu­nu qəbul etsək, daşı­dığı sufi xüsusiyyətlərinə görə bu dastanın qəhrə­man­larından biri olan Qanturalının da ədəbiyyat tarixi­mi­zin ilk sufi qəhrəmanı olduğunu inamla söyləmək olar.

Əzizxan TANRIVERDİ

filologiya üzrə elmlər doktoru,

professor