Baki 2015 Elmi redaktoru və tərtib edəni: Fil.ü. f d. Nail Qurbanov

QORQUDŞÜNASLIĞIN BƏZİ PROBLEMLƏRİ
Tarixdə çox kitablar olub, heç şübhəsiz ki, bundan son­ra da olacaq. Hər kitabın da öz dünyası, öz dəyəri var: kitab var ki, onu əli­nə almaq istəmirsən; kitab var ki, onu və­rəq­ləməklə ki­fayət­lə­nir­sən; kitab var ki, onun haqqında nəsə bir yazı ya­zır və bir daha ona müraciət etmirsən; kitab var ki, onu cə­mi bircə dəfə oxumaqla mə­nəvi dünyanı zən­ginləş­dirirsən...; ki­tab da var ki, ruhuna hakim kəsilir, ru­hunu ov­sun­layır, ruhunu silkələyərək səni daim onun haq­­qında yazı yazmağa, söz de­mə­yə sövq edir. Mənim üçün, həm də təkcə mənim üçün yox, hər bir türk üçün, hər bir ədəbiyyat bi­li­cisi üçün belə bir nadir inci cəmi 154 səhifədən ibarət olan “səsi uzaq əsrlərdən gələn, gur işığı ilə tarixləri yarıb keçən... çi­çək­­ləri sol­maq bilməyən, əbədi təzə-tər qalan, zaman-zaman nə­silləri hey­ran qoyan bir sənət gülşəni” (F.Zeynalov, S.Əli­zadə) məhz “Kita­bi-Də­dəm Qorqud ala lisani-taifeyi-oğu­zan”dır – “ulu ba­bamın kitabıdır, babamızın kitabıdır – dədə-babala­rımızın ölüm­­süz yadi­ga­rı­dır” (Anar). Qorqud­şünaslara yaxşı bəlli olan bu ad bəzən ey­ni­lə, daha çox isə nisbətən dəyişikliyə uğramış şəkildə iş­lə­dilir: “Kitabi-Dədəm Qorqud”, “Dədəm Qorqudun kitabı”, “Ki­tabi-Də­­­də Qorqud”, “Dədə Qorqud dastanları”, “Dədə Qor­­qud” epo­su, “Dədə Qorqud kitabı”, “Kitab”... Mənim üçün necə sa­dələş­di­ril­­məsindən, hansı formada təqdimindən ası­lı olmaya­raq, bu ideo­nim­lərin (ad­ların) hər biri doğmadır...

“ﺍﻤﺩﻱ” Drezden nüsxəsinin 232-ci səhifəsindəki bu ya­zı­lış şəkli müxtəlif mənalı sözlər kimi transkripsiya olunub:

O.Ş.Gökyayın nəşrində: imdi. İmdi kardaşuz, kıyma maŋa, dedi (İstanbul, 2000);

M.Erginin nəşrində: imdi. İmdi kardaşuz, kıyma maŋa didi (Ankara, 1958);

H.Araslının nəşrində: imdi. İmdi qardaşlar, qıyma maŋa! – dedi (Bakı, 1977);

F.Zeynalov və S.Əlizadənin nəşrində: əmdi. Əmdi qar­­daşlar, qıyma maŋa! – dedi (Bakı, 1988).

V.V.Bartold həmin yazılış şəklini “imdi” kimi başa düş­dü­yü­nə görə “тогда” (onda, o vaxt, o zaman) kimi tər­cü­mə edib (Кни­га Моего Деда Коркута. Москва-Ленин­град, 1962).

S.Əlizadə hazırda, bu anda, hazırkı vaxtda və s. anlamlı “imdi” (indi) sözünün mətnlə səsləşmədiyini, həm də Drezden nüsxəsində “indi” anlamlı “şimdi” sözünün iş­ləndiyini nəzərə alaraq yazır: “...birinci sözü “əmdi” kimi oxu­­yub başa düş­mək olar. Müasir dil üçün də təbii gö­rünməyən “əmdi” feli is­mi “əm­zik” mənasında işlənmişdir. Belə quruluşda feli isimlərə başqa ya­zılı abidələrdə və müasir türk dillərində də təsadüf edilir” (S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud, Bakı, 1988, s.249)

Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın 1988-ci il Ba­kı nəş­rində “əm­di qardaşlar” ifadəsi “süd qardaşıyıq” şək­lində sadə­ləş­diril­mişdir.

Heç şübhəsiz ki, fərqli transkripsiyalara münasibət bil­­di­rərkən, ilk növbədə, mətnin semantik yükünə əsas­lanmaq lazım gəlir. Bu mənada Təpəgözlə Basatın dialoqu­na diqqət yetirək:

Basatın dilində:

“...Atam adın deirsəŋ - Qağan Aslan

Mənim adım sorarsaŋ, -

Aruz oğlı Basatdır, dedi”.

Təpəgözün dilində:

“Əmdi qardaşlar, qıyma maŋa!” – dedi”

Bu qarşılaşdırma birbaşa diktə edir ki, həmin yazılış şək­­li “imdi” kimi oxunsa belə, yenə də söhbət Basatı özünə qar­­daş hesab edən, onu aldadaraq məhv etmək istəyən Təpə­­göz­­dən gedir. Bu isə öz təsdiqini ən azı “qıyma maŋa” ifadə­sin­də tapır. Çünki qardaş qardaşa qıymaz, öldürməz. Bəs Tə­pə­­­gözlə Basat necə qardaşlardır?

“Kitab”da Təpəgözün atası və anası konkret olaraq gös­tərilir: atası – Sarı çoban, anası Pəri qızı. Deməli, Tə­pə­­göz­­­lə Ba­sat nə qan­daş (atabir qardaş), nə də ki ikdiş­dir­lər (anabir qar­daş). Bu mə­nada “süd qardaşı” anlamlı “əmdi” sö­­­zü mətn­lə səsləşir. Belə ki, Aru­zun dilindən ve­rilmiş “Xa­nım, munı maŋa, veriŋ, oğlum. Ba­sat­la yaşlı­ya­yın!” cümlə­si­­­nin, eyni za­manda təhkiyəçinin dilində işlən­miş “Aruz Də­pə­gözi aldı, evi­nə gətürdi. Buyurdı bir dayə gəl­di. Əmcəgini ağzına verdi” cümlələrinin semantik yü­kü “Tə­pə­göz­lə Basat ey­ni dayədən süd əmmişdir” qəna­ə­ti­ni söyləməyə im­kan ve­rir. Bu məsələyə nisbətən başqa bucaq­dan yanaşan M.Ka­zım­oğ­lu maraqlı mü­la­hizələr irəli sürür: “...Mətnin alt qa­tın­da Basat aslan balaları ilə qardaş olduğu kimi, müəyyən mə­nada Tə­pə­gözlə də qardaşdır... Nə qədər çətin olsa da (ne­çə dayənin canını alan­dan sonra əcaib uşağa qazan-qazan süd içirmək lazım gəlsə də), Təpəgözü Basatla bir yerdə bəs­lə­yib boya-başa çatdırmaq müm­kün olur... Oğuz elinə düş­mən kəsilən Təpəgöz har­dasa Basatı özünə qardaş bilir və qar­daş bildiyi adama qarşı vuru­şur... Hərəkətləri Alp Aru­zun niyyə­tinə uyğun gəlməyən Tə­pə­göz Ba­sa­tın həqiqi yox, yalançı qar­daşına çevrilir” (M.Ka­zımoğlu. Epos, nəsr, prob­lem­lər. Bakı, 2012, s.32-34). Demə­li, həmin yazılış şəklinin məhz “süd qardaşı” anlamlı “əmdi” kimi transkrip­siyası da­ha real görünür. Yekun olaraq onu da qeyd edək ki, “Kitab”­dakı “əm­di” sözü fonetik tərkibi və se­man­tikasına görə M.Kaş­ğarinin “Divan”ındakı “süd qardaşı” anlamlı “əmik­dəş” sözü ilə eyni xətdə birləşir: “Eyni məmə­dən əmən iki uşa­ğa “əmikdəş” deyilir, “əmmədə arkadaş” de­mək­dir” (MK. I c., Bakı, 2006, s.405). M.Qıp­çaq “əmdi” sözündəki “di” hissə­sinə başqa prizmadan ya­na­şıb: “Dədə Qorqud kita­bı”nın dilində əmdi sözü “bir anadan süd əmən”, “süd qar­daşı mə­na­sında işlənir... əmdi sözü əmmək felinə söz­dü­zəldici -di şəkilçisinin artırılması yolu ilə əmələ gəl­miş­dir. Əmdi sözü­nü əmələ gətirən -di şəkilçisinin tarixən si­fət dü­zəl­dən şəkil­çi kimi işlənən -dik şəkilçisindən so­nun­cu “k” səsinin düş­mə­si nəticəsində yaranmasını güman et­mək olar” (M.Qıp­çaq. “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində əla­mət və keyfiyyət bil­dirən sözlər. Bakı, 2012, s.53).

ﻗﺯﺍﻧﻱ Drezden nüsxəsinin 256-cı səhifəsində verilmiş bu yazılış şəklinin transkripsiyası və izahına diqqət yetirək:

O.Ş.Gökyayın nəşrində: kızanı – genc; deliqanlı; erkek cocuk; qız cocuk (İstanbul, 2000);

M.Erginin nəşrində: kızanı – cocuk, erkek cocuk... (An­ka­ra, 1958);

F.Zeynalov və S.Əlizadənin nəşrində: qızanı – qızla (Ba­kı, 1988);

V.V.Bartold yuxarıdakı yazılış şəklini “içində xörək bi­şir­mək, su qaynatmaq və s. üçün böyük girdə metal qab” an­lamlı “qazan” (котел) kimi tərcümə edib (M.,-Л., 1962).

Göründüyü kimi, həmin yazılış şəkli dörd cür məna­lan­dı­rılıb: dəliqanlı; erkək cocuq; qız; qazan (qab-qacaq). A.Ha­cı­yev bu izahlardan birinə – daha dəqiqi, O.Ş.Gök­yayın təq­dim etdiyi dörd variantdan (genc; deliqanlı; erkek cocuk; qız cocuk) ikin­cisinə üstünlük verərək yazır: “...Gös­­tərilən cüm­lə­­yə kompleks yanaşdıqda onun sadə, aydın bir fikri ifadə et­diyi müəyyənləşir: «Gör­dü ki, yetim oğlan bir dəliqanlıyla çə­ki­şir (yaxalaşır)” (A.Ha­cıyev. “Də­də Qorqud kitabı”: oxu­nuş­lar, açımlar. Bakı, 2007, s.193.

Bu qeydlərin hər biri ilə müəyyən mənada razılaşmaq da olar. Am­ma həmin yazılış şəkli işlənmiş sintaktik bü­tövün se­man­tikası prob­lemə başqa bucaqlardan baxmağı diktə edir. İlk olaraq qeyd edək ki, həmin yazılış şəkli təkcə kızanı, qızanı yox, həm də “qa­zanı” kimi oxunur. “Qazanı” oxunuş forma­sının düzgünlüyünü isə belə arqument­ləşdirmək olar: M.Kaş­ğa­rinin “Divan”ındakı kazğan (ﻗﺯ ﻏﻦ ) (MK.II, Bakı, 2006, s.249) sözünün ilk his­sə­si (ﻗﺯ) Drez­den nüsxəsindəki həmin ya­zılış şəklinin ilk hissəsi iləﻗﺯ eynidir; V.V.Bartold həmin ya­zılış şəklini “qazan” (qab-qacaq) kimi başa düşdüyündən “ко­тел” kimi tərcümə edib.

“Qazan” feli sifətinə diaxronik müstəvidə münasibət bil­dirən Q.Bağırov türkoloji araşdırmalara istinad edərək yazır: “...abi­də­lərdə qazan – qazğan felinin işlənməsi bu sözün ta qə­dimdən yayılıb ümumtürk dillərinin zonasında işlənən bir söz olduğunu göstərir.

S.Y.Malov Gültəkin abidəsinin böyük mətnin­də və Ton­yu­kuk abidəsində bu felin qozğan variantını göstərərək, onun əldə etmək (приоб­работать, добывать), əldə etmək üçün hə­ris­lik gös­tər, qibtə et və qısqanclıq göstərmək (ревновать) mə­­na­larında iş­lən­diyini və oradaca Radlova əsaslanaraq qaz­ğan felinin yeni dövr­lərdə qazan şəklinə düşdüyünü qeyd edir. ...çox güman ki, qazan feli möh­təkirlik anlayışı ilə bağlı olan bir pro­ses­dən əmələ gəlmiş­dir” (Q.Bağırov. Azərbaycan dilində fellərin leksik-seman­tik inkişafı.Bakı, 1971, s.103).

Bu izahlardakı hərislik göstə­rən, qısqanclıq göstərən, möh­­tə­kir­lik edən anlamlı “qazan” (qazğan) sözü “Kitab”­dakı “qa­za­nı” (yeni təqdim etdiyimiz transkripsiya) sözü­nün se­man­ti­kası ilə səsləşir; “...Yemək-içmək etdilər. Səg­rək məst oldu. Tışra ayaq yoluna çıqdı. Gördi kim, öksüz oğlan bir qazanı çəkişür. “Mərə noldıŋız?” deyü bir şillə bi­rinə, bir şillə birinə urdı... Biri aydır: “Mərə, mizim ök­süz­ligimiz yetməz­mi, bizi niyə urarsan?..” (D-256). Bu parçanı belə səciyyə­ləndirmək olar: hər iki oğlan ye­tim­dir; hər ikisi şadlıq məcli­si­ni kənardan seyr edir; hər ikisi şadlıq məclisi qurtardıqdan sonra əldə edəcəkləri ərzağı (yeməyi) səbir­siz­liklə gözləyir; Çox güman ki, onların çəkişməsi də bu motivlə – süfrədə qa­lan yeməyə kimin sahib çıxa bilməsi ilə bağlıdır. Bu məna­da həmin yazılış şəklinin “qızanı” (qız) formasında transkrip­si­yası, eyni zamanda qab-qacaq anlamlı “qazan” kimi başa dü­­şül­­­məsi mətnin semantikasına ziddir. O ki qaldı “kızanı” (qı­za­nı) şək­lində transkripsiya və onun “dəliqanlı” mənasında yo­zulma­sı­na... Bu da mətnin semantik yükünə yapışıqlı gö­rün­­mür: ona görə ki ikinci yetim “dəliqanlı” olsa idi, Səyrəyin şilləsini cavabsız qoy­mazdı. Ən azı şillə ilə cavab verərdi. Çünki “dəli nərə dəli­qan­lılığın ən qabarıq, ən nümayişkaranə və ən parlaq ifadə forma­sı­dır” (K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 2011, səh.108).

Bu da o deməkdir ki, həmin ac-yalavac yetimlər Səy­rək­dən ən azı üç-dörd yaş kiçik uşaqlardır.

Nəyisə əldə etməyə həris, paxıl, qısqanc anlamlı “qa­za­nı” sözünün sonundakı “-ı” isə -la morfemi funk­siyasında çı­xış edir. Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, həmin ya­zılış şəklini müxtəlif cür yozanlar da “-ı” şəkilçi morfemini (birgəlik – alət halın arxaikləşmiş forması) məhz “-la” kimi sa­də­­ləşdirib: qızla (F.Zeynalov və S.Əlizadə); dəliqanlıyla (A.Ha­­cıyev).

Qorqudşünaslar, dilçilər yazır, “Dədə Qorqud ki­ta­bı” təkzib edir
Son əlli ildə araşdırma obyekti olan abi­də­lərimiz sı­ra­sın­­da, heç şübhəsiz ki, “Kitab”ın yeri birincidir. Nə qədər qəribə gö­rün­sə də, biz “Kitab”ı öyrəndiyimiz, araş­dır­dı­ğımız kimi, “Kitab”da bizi öyrədir, bizə borclu qalmır, mənəvi dün­yamızın qaranlıq səhifələrinə işıq salır. Bu mə­qam­da Kamal Abdullanın bir fikri yada düşür: “Bu gün də hət­ta bir çox mə­nəvi bəşəri dəyərləri o uzaq Qorqud döv­rünə apar­maq necə də cəlbedici görünür... Oğuz cəmiy­yə­tində hər hansı bir keyfiy­yəti və ya dəyəri mütləq tam şə­kildə, bütün mənfi-müsbəti ilə, hərtərəfli götürmə­liyik. Çün­ki yalnız belə olarsa, obyektiv həqiqət ortaya çıxa bilər” (K.Abdulla. Mifdən yazı­ya və yaxud Gizli Dədə Qor­qud. Bakı, 2009, s.302).

Bu baxımdan “Kitab”ın ən mötəbər mənbə olduğu unu­dulmamalı, ona zərgər dəqiqliyi ilə yanaşılmalı, onun nəinki mikro və makro­mətn­ləri, hətta hər sözü, səsi belə diqqətdən yayınmamalıdır. Təəssüf ki, bəzən bunun əksini görürük. Kon­­kret desək, düzgün olmayan transkrip­si­yaların, “Kitab”da öz çəksini real olaraq tapmayan bir sıra məsə­lələrin “Kitab”a zorla aid edilməsinin, “Kitab”a isti­nad olunmadığı üçün çıxa­rılmış nəticələrin qeyri-dəqiq­li­yinin şahidi oluruq. Açığını de­yim ki, bir sıra yazılarımda həmin məsələlərə az da olsa mü­na­sibət bildirmişdim... Am­ma “Kitab”la bağlı qeyri-dəqiq fi­kirlərin əhatə dairə­sinin genişlənməsi problemə yenidən qa­yıt­maq zərurəti yaradır. İlk olaraq qeyd edim ki, bu vaxta qədər müəy­yən­ləş­dir­di­yim nöqsanların, daha doğrusu, yanlış izahların bir hissə­si aşağıdakılardır:

– “Kitab”ın nə Drezden, nə də ki Vatikan nüsxəsində “Gəli­nə ayran demədim mən Dədə Qorqud” misrası ilə baş­la­nan şeir parçası yoxdur. Alimlərimizin bəziləri isə həmin şeir parçasının “Kitab”da olduğunu göstərir;

– bir sıra qorqudşünasların fikrincə, “Kitab”da dağ qa­yın­ata statusunda çıxış edir, Oğuz qadını dağı görəndə yaş­maq­lanır. Halbuki “Kitab”da bu cür hadisələrin təsvi­rinə rast gəlinmir;

– təkcə sadə vətəndaşlarımız yox, hətta bəzi elm adam­­­ları­mız “Dədə Qorqud” filminə əsaslanaraq deyirlər ki, “Ki­tab”da Gü­nel və Tural obrazları var. Bu səhvi et­mə­mək üçün “Kitab”a müraciət etmək, onu oxumaq lazımdır;

– “Uruz xub söylədi, şəkər yedi” cümləsindəki gözəl da­nış­maq, xoş danışmaq anlamlı “şəkər yemək” ifadəsinin şirni, şəkər, şi­rin şey mənasında, yaxud “Bədəvi atlar issin görüb oğradıqda” cüm­ləsindəki kişnəmək anlamlı “oğra­maq” sözü­nün oğru (baş­qa­sına məxsus əşyanı gizlincə gö­türüb mənim­səmək) mənasında təqdiminə təsadüf olunur. Heç şübhəsiz ki, bu, birbaşa “Kitab”ı linqvopoetik baxım­dan normal mənim­səməməklə bağlıdır;

– qön (gön) sözünün “qum” (D-176), atam sözünün “anam” (D-232) şəklində təqdimi “Kitab”ın bütün nəşrlərin­də müşahidə olunur ki, bu da həmin tip cümlələrin seman­tikasını olduğu kimi qavramağa imkan vermir;

– Buğac adının izahı “Kitab”da tam aydın şəkildə veril­sə də (Bir buğa öldürmüş səniŋ oğlıŋ, adı Buğac olsun), bəzi alim­lə­ri­miz heç bir əsas olmadan onu “buğaya qalib gələn xaç – od” kon­tekstində izah edir...

– Drezden nüsxəsinin 121-ci səhifəsindəki “məlikin” sözü “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində “bəgin” sözü ilə əvəz edilib, daha dəqiqi, “Baybican məlikin” birləşməsi “Baybi­can bəgin” birləşməsi şəklində verilib: “Baybörə bəgiŋ oğlancuğı Beyrək Baybican bəgin qızın aldı”;

Banıçiçəyin dilindən verilmiş “...bir yasduqda baş qodu­ğım!” ifadəsindəki “qodığım” feli sifəti “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəş­rin­də “qoyduğum” deyil, “qoyacağım” şəklində sadə­ləşdirilib ki, bu da mətni olduğu kimi başa düşməyə imkan vermir;

– “Kitab”dakı “kişi” sözünün həm də qadının əri, hə­yat yol­da­şı mənasında işlənməsinə, demək olar ki, müna­sibət bildi­ril­məyib. Halbuki bu cəhət “Kitab”da aydın şə­kildə ifadə olunub: “Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin de­məzmi olur” (D-242).

Yuxarıda qeyd etdik ki, “Kitab”a istinad etməmək bir sı­ra səhv nəticələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu mə­na­da qo­hum­luq münasibəti bildirən “həyat yoldaşı” an­lamlı “yoldaş” sö­zü­nün dilçiliyimizdəki ümumi mənzə­rə­sini nə­zər­dən keçirək;

F.Ağayeva arvad və yoldaş sözlərini sinfi jarqon kon-tekstin­də təqdim edir, “yoldaş” sözünün (arvad mənasında) bir evfemizm kimi yeni yarandığını isə C.Cabbarlı və M.İb­ra­himov­dan gətirdiyi dialoqlarla, eyni zamanda F.Köçər­linin fi­kir­lərinə istinad etməklə əsaslandırmağa çalışır: “F.Köçərli keç­­mişdə qadınların vəziyyətin­dən bəhs edən “həqiqi gözəllik və hərəkətsiz nisfimiz” adlı məqa­lə­sin­də göstərir ki, “arvad tayfası” anadan kəniz doğu­lur, ərə get­dik­də ərinə kənizlik edir və həmişə ərinə və yoldaşına “ər” və “yol­daş” deməyib, sahi­bim deyir... Sinfi jarqon baxı­mından haq­qında mübahisə və mübarizələr gedən sözlərdən biri də “arvad” sözüdür. C.Cab­bar­lının “Yaşar” pyesində kəndli qızı Yaqut sanki “arvad” sö­zü­nün evfemizmlə əvəz­lənməsindən nisgilli-nisgilli danışır:

“Yaqut. ... O sizinlə gələn arvad kimdir?

Yaşar. O mənim yoldaşımdır.

Yaqut. Yoldaşın, yəni arvadın da...

Yaşar. Yox mənim arvadım yoxdur, evlənməmişəm. Xa­lis subayam ki, varam.

Yaqut. Burada indi adamlar öz arvadlarına yoldaş da de­yir­lər axı”.

Bu söz ətrafında gedən çəkişmələr indi də davam et­mək­­­­də­dir. M.İbrahimovun “Kəndçi qızı” komediyasından mi­sal:

“Vahid. ... Elə qız ki, mənə arvad olsun.

Ayxanım. Arvad yox, yoldaş.

Vahid. İkisi də birdir.

Ayxanım. Yox, bir deyil...”.

(Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dili­nin semasilogiyası. Bakı, 1979, s.45-46).

A.Aslanov evfemizmlərə müxtəlif bucaqlardan müna­sibət bildirsə də, həyat yoldaşı ifadəsinin son zamanlarda ya­ran­dığını gös­tərir: “Hətta kişilər başqasının qadınının adını çək­məyi belə qə­bahət hesab edirlər. Buna görə də bə­zən filan­kəsin əyalı, filan­kə­sin zövcəsi, Əhmədin külfəti ki­mi ifadələr işlədirlər. Özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək o dərəcədə qəbahət hesab edilirdi ki, hətta danışan şəxs onların adları əvəzinə evfemizmlər iş­lətməklə kifayət­lən­məyir, üstəlik üzrxahlıq edir. Son za­manlarda mənim arvadım əvəzinə həyat yoldaşım, ömür yol­daşım kimi yeni evfemistik ifadələr yaranmışdır ki, bu da tabu ilə əlaqədardır”; (Müasir Azərbaycan dili. I cild, Bakı, 1978, s.225).

B.Xəlilov həyat yoldaşı, ömür-gün yoldaşı kimi ifadə­ləri tabu sözlər hesab edir, eyni zamanda bu tip sözlərin milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olduğunu qeyd edir: “Tabu sözlərin bir qismi mental xüsusiyyət, milli-mənəvi dəyər­lərlə bağlı ola­raq meydana çıxır. Məsələn: özünün və ya baş­qa­sı­nın qadınının, kişisinin adını çəkmək üçün (müsə­lman aləmində ad çəkmək qəbahət hesab olunmuşdur) həyat yoldaşım, ömür-gün yoldaşım, uşaqların atası, uşaq­ların anası və s. ifadələr iş­lədilir” (B.Xəlilov. Müasir Azər­baycan dilinin leksiko­logi­yası. Bakı, 2008, s.200).

“Yalnız mənası təzə olan neologizmlər semantik neo­lo­­gizm adlanır”, – deyən A.Qurbanov yazır: “...yoldaş sözü əv­vəl­lər birgə səfərə çıxan, yol gedən mənasını bildirdiyi halda, indi həyat yoldaşı, həmfikir və s. mənaları ifadə edir” (A.Qur­banov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1985, s.224).

H.Həsənov yoldaş sözünün “arvad” mənasında işlən­mə ta­­ri­xi­ni konkret olaraq göstərməsə də, onun izahla­rından, xü­su­sən də fikri təsdiq üçün təqdim etdiyi nümu­nələrdən belə anlaşılır ki, “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü sovet döv­rü­nün məh­su­ludur: “Sözün mənaca dəyiş­məsi nəticəsin­də mə­naca genişlənən sözlərə istismar, imta­han, böyük yoldaş və s. leksik vahidləri gös­tər­mək olar. Burada ilk əsas məna qal­maqla yeni mənalar mey­da­na gəl­mişdir... imtahan – hər han­­sı bir fənn üzrə keçirilən yoxla­ma, imtahan ko­mis­siyası, sınaq – məni imtahana çəkir: yoldaş-dost, rəfiq-mək­təb yol­daşı, və­tən­daş – bir yoldaş sizi soruşurdı, arvad-həyat yol­daşı...” (H.Hə­sənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1988, s.18-19).

Fikrimizcə, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər (onların sayını artırmaq da olar) üç mənbəni nəzərə almayıblar: 1) “Kitab”ı; 2) Azərbaycan dili şivələrini; 3) “Kitab”ın rus dilinə V.V.Bartold tərəfindən tərcüməsini. Bu mənbə­lər­dəki faktları ayrılıqda nəzərdən keçirək:

“Kitab”da “yoldaş” sözünün arvadı mənasında işlən­mə­si açıq-aydın şəkildə ifadə olunur: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). Bu, mətnin müasir şəklində (Zey­nalov – Əlizadə nəşri, Bakı, 1988) düzgün ve­rilib (yoldaş=ömür yoldaşı); haşiyə: A.Məmmə­dova digər qorqudşünaslardan fərqli olaraq “yoldaş” sözü­nün həm də “həyat yoldaşı” mənasında işlən­di­yini göstərir: halal – xatun – övrət – yoldaş, “arvad, həyat yol­da­şı”: Qa­çan Qazan evin yağmalatsa, halalınıŋ əlin alur, dışra çı­qar­dı...; Əzrayıl xa­tu­nıŋ canın olmağa gəldi. Adəmlər əvrəni yol­daşına qıyamadı; Övrətiŋdəŋmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! Bu söz­lərdən hər biri ayrı-ayrılıqda başqa mənalar da ifadə edə bilər (məs.: halal – qadın, xatun – xanım, yoldaş – dost və s.). Lakin kon­tekstdən asılı olaraq sinonim cərgəyə qoyduğumuz bu lek­semlər “arvad, həyat yoldaşı” mənalarındadır” A.Məmmə­dova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.79.

Azərbaycan dilinin bir sıra şivələrində, o cümlədən qərb şivələrində “arvadı” və ya əri əvəzinə “yoldaşı” sözü­nün işlə­dilməsi müşahidə olunur; “A bala, yoldaşıŋ kimlər­dəndir, kimin qızıdı”; Qızım, yoldaşıŋ hası tayfadandı, ki­miŋ oğludu?

V.V.Bartoldun tərcüməsində yoldaş sözü “супруга” kimi verilib (Москва – Ленинград, 1962, с.63).

Yəqin ki, bu mənbələrə istinad olunsa idi, “yoldaş” (hə­yat yoldaşı mənasında) sözü semantik neologizm, yeni yaran­mış ev­femistik ifadə və s. başlıqlar altında şərh edil­məz­di. Gö­rünür, burada sovet dövlətinə inam və sevgi, sovet ideolo­gi­yası ilə silahlanma və s. də öz işini görüb. Bu te­zis­lərlə mü­əy­yən mənada razılaşmaq da olar. Amma bu da var ki, həmin qeyri-dəqiq izahlar bu gün də dilçiliyimizə dair ya­zılmış əsərlərdə təkrarlanmaqdadır. Yəni nə yuxarı­dakı üç mən­bəyə, nə də ki 1999-cu ildə çap olunmuş “Ki­tabi-Dədə Qorqud”un izahlı lü­ğə­ti”nə (burada yoldaş sözü “həyat yoldaşı”, “yaxın adam” mə­nasında verilib) istinad olun­­ma­dan fikirlər söylə­nilir. Bu mə­nada “Kitab”da işlənmiş “yol­daş” sözünü daha geniş müstə­vidə izah etmək zərurəti ya­ra­nır. Bəri başdan qeyd edək ki, ar­vad anlamlı “yoldaş” sözünə yal­nız V boyda – “Duxa qoca oğlu Dəli Dom­rul bo­yu”nda təsadüf olu­nur. Heç şübhəsiz ki, bu, bir­ba­şa situa­si­ya, uyğun sintaktik mühitlə bağlıdır: “Adəm­lər əvrəni yol­daşına qıyamadı” (D-168); “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). “Ki­tab”da ar­va­dı anlamlı “yoldaş” sözü ilə müqayisədə dost, yaxın adam və s. an­lamlı “yoldaş” sözü üstün mövqedə görünür: “Hey qırq eşüm, qırq yoldaşım! Qurban olsun sizə mənim başım!” (D-190). Bundan əlavə, “yoldaş” sözünün metafora kimi işlən­məsinə də rast gəlinir. Beyrək atını öyərkən onu özünə, həm də ən yaxın dost, yoldaş hesab edir: “Başıma iş gəldi, yoldaş de­yərəm” (D-99). Maraqlıdır ki, görkəmli qorqud­şünas O.Ş.Gök­yay “yol­daş” sö­zünün yalnız “yol arkadaşı, arka­daş” mənala­rından bəhs edir, yəni yol­daş sö­zünün “arvadı” mənasını ifadə etməsinə, eləcə də me­ta­fora yarat­mada iştirakına münasibət bildirmir (O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.313). Azər­bay­can dilçi­ləri də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həyat yoldaşı bir­ləş­mə­sinin bir evfemistik ifadə kimi sovet döv­ründə yaran­dığını xüsusi olaraq vurğulayıblar. Bu mənada “həyat yol­daşı” ifadəsi ilə “Kitab”da arvadı mənasında işlənmiş “yol­daşı” sözünə müxtəlif bucaqlardan yanaşmaq la­zım gəlir: “hə­yat yoldaşı” ifadəsi “Kitab”dakı “yol­daşı” (arvadı anlamlı) sözündən yalnız birinci komponen­tinə – so­­vet ideolo­giyası ilə səsləşən həyat sözünə görə (müq.et: yeni hə­yat, yeni dövr...) fərqlə­nir; “Kitab”da “yoldaşı” sözü II növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənmişdir ki, bu da asanlıqla bərpa oluna bilir. Daha doğrusu, bir­ləşmənin birinci tərəfini danışıq dilindəki “baş yoldaşı” (arvad, ər, həyat yoldaşı) ifa­dəsinə söykənməklə bərpa et­mək olur; belə bir bərpa isə “Ki­tab”da Ba­nı­çiçəyin dilindən verilmiş “...bir yasduqda baş qodu­ğım! “ağısının, yaxud boylardakı – həlal, övrət, bir yas­tığa baş qoymaq = baş yol­daşı (arvadı) sözlərinin zən­cirvari bağ­lı­lı­ğı­nı əks etdirən sintaktik bütövün, daha dəqiqi, Dəli Domrulun yol­daşının (arvadının) di­lin­dən verilmiş “Bir yas­dıqda baş qoyub əmişdigim” misrasının se­mantik tutumu (bir yastığa baş qoy­maq – bir yerdə yatmaq, ər-ar­vad olmaq) ilə bağlanır, mətnə yapışıqlı görünür; bir yastığa baş qoymaq= baş yoldaşı olmaq – baş yoldaşı; “Kitab”ın poetik struk­tu­runda arvadı anlamlı “yoldaşı” sözü ilə yanaşı, “Xan qızı” (Dir­sə xanın arvadına mü­raciəti), “Xan baba­mın göygüsü – Xan ata­mın kürəkəni (Bur­la xatunun Qa­zana mü­ra­ciəti) kimi evfemistik ifadələr də üstün mövqedə görünür... Bütün bunlar yoldaşı, həyat yoldaşı kimi evfemistik ifadələrin sovet döv­rün­­də yaran­ma­dığını, minilliklərdən süzülüb gəldiyini sübut edir. Burada bir reallığı da qeyd etmək yerinə düşür: “Dədə Qor­qud kitabı”nı Azərbay­cana bağla­yan çoxsaylı faktlar sırasına ar­vadı mənasında işlənmiş “yoldaşı” sözünü də aid etmək olar. Belə ki, Azərbay­can dilindəki arvadı və ya əri an­lamlı baş yoldaşı, hə­yat yoldaşı kimi evfemistik ifadələr Tür­kiyə türcəsində müşahidə olun­mur. Konkret desək, həmin vahidlərin Türkiyə türkcəsində qarşılığı be­lədir: baş yoldaşı – eş, zevce; yoldaşı, yol­daşım – eşi, ailesi (eşim, ailem), kocası, kocam; həyat yoldaşı – eş, zevce, koca. Fikrimcə, O.Ş.Gök­yay bu cür detalları nəzərə alsa idi, yəqin ki, “Kitab”ın dili ilə bağlı qeyri-dəqiq müla­hizələr söy­lə­məz­di. Müəllif yazır: “...Aze­ri lehçesi o yüzyılda (XIV yüzyıl) henüz müstakil bir lehçe olarak ortada yoktur” (O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.CXCIV).

Türkologiyada bu fikrin yanlışlığı tutarlı faktlarla arqu­mentləşdirildiyi üçün cəmi bir faktı qeyd etməklə kifayət­lə­nirəm: XIV əsrdə Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi ortada olmasa idi, “üzünü məndən nihan etmək dilərsən, etməgil...”, – deyən Nəsimi Azərbaycan dilində poetik siqlətli “Divan” ya­rada bilməzdi.

“Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda həlal (qanuni iz­di­vac, ər-arvad), övrət (arvad) və yoldaş (arvad) sözlərinin ardıcıl verilmiş sintaktik bütövlərdə sinonimik cərgə təşkil etməsi, daha doğrusu, sinonimik cərgə kimi çıxış etməsi mü­şahidə olunur: həlal – Sürdi həlalı yanına gəldi (D-166); övrət – Övrət burada soylamış görəlim, xanım, nə soylamış... (D-167); yoldaş – Adə­mi­lər əvrəni yoldaşına qıyamadı (D-168); yoldaş – Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı (D-169). Bu sözlər sintaktik bütövləri bir-birinə bağ­layan ən əsas detallar kimi görünür. Burada diqqətçəkən mə­qamlardan biri də budur ki, sinonimik cərgədə türk mənşəli “yoldaş” da­ha inten­sivdir, həm də sinonimik cərgə məhz “yoldaş” sözü ilə tamamlanır.

“Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” cüm­­lə­sində ahəngdarlıq, melodiyalılıq, poetik semantika çox qüvvət­li­dir. Burada təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, həmin cümlədə “y” samitinin alliterasiyası (y-y-y-y-y-y), şadlıq mə­na­sını qüvvət­lən­dirən “ş” alliterasiyası, daha doğrusu, üç dəfə kök morfemində təkrarlanmış “aş” hissəsi (daş, yaş, yaş) bir­başa sintaktik bütövün ilk hissəsi ilə bağlanır: “...yoldaşına qı­ya­madı. Allah təalaya bu­rada yalvarmış, görəlim, necə yalvar­mış... Yucalardan yucasan... (D-168) (y-y-y-y-y-y-y; aş-ş-ş). Deməli, mətndə şadlıq mənasını qüvvətləndirən vasitələrdən biri məhz “y” və “ş” alliterasiyalarının zəncirvari bağlılığıdır, uyğun sintaktik mühitin uyğun forma ilə ifadəsidir. Diqqət­çəkən məqam­lardan biri də budur ki, -daş şəkilçisi “Kitab”da və digər qədim türk mənbələrində o qədər də məhsuldar ol­mayıb. Müasir ədəbi dilimizdə isə məhsuldarlığı ilə müşa­hi­də olunur, hətta üslubi səciyyəli neologizm­lərdə də özünü gös­tərir. Məsələn, T.Əfəndiyeva -daş şəkilçili üslubi neolo­gizm­ləri R.Rza­nın dili kontekstində belə səciyyələndirir: “Bədii üslubda həmin şəkilçinin (-daş şəkilçisi nəzərdə tutulur – Ə.T.) semantik xüsusiy­yətinə əsaslanaraq yeni-yeni üslubi səciyyəli neologizmlər düzəlt­mək olur. Mə­sələn, R.Rza yara­dı­cılığında – daş şəkilçisi vasitəsilə əmələ gələn bir sıra neo­lo­gizmlərə rast gəlmək olar: cəbhədaş, dö­yüşdaş, vaxtdaş, əsr­daş, sinifdaş, silahdaş, gündaş, işdaş, kö­nüldaş və s. Bu cür neologizmlər hər dəfə üslubi məq­sədə müvafiq yaran­mış­dır. Şair fikrini emosional-ironik şəkildə ifadə etmək məqsə­di­lə həmin sözləri dü­zəltmişdir” (T.Əfəndiyeva. Azərbaycan dili­nin leksik üslubiyyatı. Bakı, 2011, səh.298).

Müəllifin şərhləri inandırıcıdır. Am­ma bir həqiqəti də qeyd edək ki, “könüldaş” sözünü R.Rza yaratmayıb.

Yeri gəlmişkən, “Okkazional sözlərin kim tərəfindən ya­ran­dığı məlum olur”, – deyən B.Xəlilov da könüldaş sözü­nün məhz R.Rza tərəfindən yaradıldığını göstərir: “-daş şəkilçisi ilə əmələ gələnlər: əsrdaş, cəbhədaş, vaxtdaş, döyüş­daş, könüldaş (R.Rza) və s.” (B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, səh.90-91).

Yaxud “Şeir dilində özünü göstərən süni sözlər neolo­gizm­­lə­rin bir növüdür. Onlar, əsasən, fərdi səciyyə daşıyır və kontekstin tələbinə, üslubi zərurətə əsasən bədii nitqə daxil olurlar. Belə xüsusiyyətlərinə görə dilçilik ədəbiyya­tında bu sözlər okkozional sözlər adlanır”, – deyən M.Hü­seynov yazır: “...çiyindaş” isə H.Ca­vid, R.Rza və başqa sənətkarların yarat­dığı könüldaş, əsrdaş, yurd­daş, dünyadaş kimi sözlərin qəlibi əsasında yaranmış üslubi neologizm­lərdəndir” (M.Hüseynov. Dil və poeziya. Bakı, 2008, səh.370.

Bu fikirlərdə, eləcə də T.Əfəndiyeva və B.Xəlilovun şərh­lə­rində üslubi neologizmlərin ən xarakterik cəhətləri çox­saylı nü­mu­nələr kontekstində işıqlandı­rılıb. Burada ya­ran­­ma tarixi baxımın­dan yerinə düşməyən cəmi bir nümu­nə­yə təsa­düf olunur: könül­daş. Qədim türk mənbələri “kö­nül­daş” sözü­nü H.Cavid, R.Rza ki­mi sənətkarlar yarat­mışdır – fikrini tək­zib edir. Belə ki, M.Kaşğa­rinin “Di­van”ında “könüldaş” sözü­nün semantik yükü dəqiq ve­rilib: “...könqüldəş sözü də belə­dir, “könül dostu” deməkdir, çünki qəlb könüldür” (M.Kaş­ğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, Bakı, 2006, səh.405).

Yaxud Yusif Xas Hacib Balasağunlunun “Qutadğu Bi­­lig” poemasında sirdaş, dost anlamlı “könqüldəş” sözünə rast gəlinir (R.Əskər. “Qutadğu Bilig”. Bakı, 2003, səh.178).. Burada belə bir fikir reallaşır: R.Rza kimi bö­yük sənətkar də­rin­dən bələd olduğu qədim türk mənbələ­rindəki “könqüldəş” sözünü öz şeirlərində “könüldaş” şəklində işlətməklə (əslində, burada cid­di fonetik fərqlər də nəzərə çarpmır: nq→ŋ→n; -daş isə müasir ədə­bi dilimizdə bir cür yazılan şəkilçidir: -dəş=-daş) ona yeni nə­fəs vermiş, iş­ləkliyini təmin etmiş, yeni­dən ədəbi dilimizə qay­tar­mışdır. Bu isə o deməkdir ki, “kö­nül­daş” sözünü üslubi neolo­gizm kimi səciyyələndirmək olmaz. Əksinə, xüsusi olaraq vurğu­la­maq lazımdır ki, səsi minil­liklərdən gələn könüldaş, qan­daş (ata­bir qardaş), qoldaş (dost), yerdaş (həmyerli) kimi sözlərdə tarixi­miz, psixo­lo­gi­yamız, etnoqrafiyamız, ruhu­muz yaşayır.