Baki döVLƏt universiteti

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
219
tərksilah etməyə başladı. Rusiya təbəəsi olan Qafqaz 
inqilabçıları
*
 Cənubi Azərbaycandan çıxarıldılar və tezliklə öz 
vətənlərində  həbs edildilər. Təbriz sosial-demokrat təşkilatının 
və əyalət əncüməninin qərarına əsasən Səttarxan və hərbi şura 
rus qoşunları ilə hər cür toqquşmanı mücahidlərə qadağan etdi. 
Beləliklə, döyüşlər dayandırıldı. Təbriz üsyanı yatırıldı. 
Təbriz üsyanı  və Azərbaycandakı demokratik hərəkat 
bütün İranda inqilabi hərəkatın yenidən yüksəlişinə təkan verdi. 
Təbriz üsyanı  Rəşt və  İsfahanda üsyanların uğurla başa 
çatmasına, üsyançıların Tehran yürüşünə,eyni zamanda 
Məhəmmədəli  şahın hakimiyyətdən devrilməsinə
†
  və 
Konstitusiyanın bərpa olunmasına səbəb oldu. 
Fədailəri tərk-silah etmək məqsədiləTehranın rəsmi 
dairələri tərəfindən Səttar xan və Bağır xan 1910-cu il martın 
11-də paytaxta dəvət olündular.Azərbaycanda yenidən qan 
tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə ertəsi gün Təbrizdən 
çıxmağa razılıq verən Səttarxan və Bağırxan aprelin 15-də 
Tehrana çatdıqda məclis nümayəndələrindən ibarət böyük bir 
izdiham tərəfindən son dərəcə böyük hörmətlə qarşılandılar.O 
dövrün mətbuatının yazdığına görə, həmin vaxta qədər heç bir 
siyasi, ictimai xadim, heç bir ruhani və xarici qonaq, hətta şah 
belə  təntənə ilə qarşılanmamışdı. Tərksilah haqqında  əldə 
edilmiş razılığa baxmayaraq, Səttarxan və  ətrafındakılara 
Tehranda xaincəsinə basqın edildi. Avqustun 7-də 300 nəfərə 
yaxın silahlı  fədainin toplaşdığı Atabəy parkı  fədailərdən heç 
birinin gözləmədiyi halda 6 min nəfərlik müxtəlif silahlı 
                                                 
*
Бунлар Тифлис «Йардым комитяси», «Ъулфа ялагя комитяси»нин цзвляриндян 
бир чоху, щямчинин Н.Няриманов, Гулам Гяни оьлу, Мирзя Шапур Гяни оьлу вя 
диэярляри иди.  
†
16  ийул 1906-ъы  илдя  йцрцшдя  иштирак  етмиш  гцввялярин  башчылары-
нын  иштиракы  иля  Тещранда  кечмиш  парламент  нцмайяндяляриндян,  назир-
лярдян,  варлы  таъирлярдян,  ири  рущанилярдян  ибарят  йарадылмыш  «Али 
Мяълис»  Мящяммядяли  шащын  деврилдийини,  онун 14 йашлы  оьлу  Султан 
Ящмядин шащ елан олундуьуну елан етди. 
VI mühazirə 
 
 
220
dəstələr tərəfindən mühasirəyə alınaraq hər tərəfdən top atəşinə 
tutuldu. Fədailər özlərini müdafiə etməyə  məcbur oldular. Bu 
vuruşmada mücahidlərdən 18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər, o 
cümlədən Səttarxan yaralandı, 300 nəfərə yaxın fədai həbsə 
alındı. Bununla da inqilabın son səngəri dağıdıldı. 
Səttarxan və Bağırxana Təbrizə qayıtmağa icazə 
verilmədi. Bu əslində sürgündə qalmaq demək idi. Bu xəyanət 
Azərbaycan xalqının dərin hiddətinə səbəb oldu. Lakin Cənubi 
Azərbaycanda yerləşən çar Rusiyasının qoşunları  əhalinin fəal 
çıxışına imkan vermədilər. Çar hökuməti Təbrizə yeni hərbi 
qüvvələr göndərməklə dekabrın 28-dək Təbriz fədailərinin 
müqavimətini qırdılar.  Ələ keçən fədailər və  Təbriz  əncümanı 
rəhbərlərinə divan tutuldu. 
 1910-cu ilin noyabr ayında Cənubi Azərbaycan xalq 
hərəkatının görkəmli başçılarından biri olan Əli Müsyö vəfat 
etdi. Çar hökuməti  əhalinin müqavimət  əzmini qırmaq 
məqsədilə Azərbaycan  əyalət  əncümanı binasını, Səttarxan, 
Bağırxan,  Əli Müsyö və bir çox hərəkat rəhbərlərinin evlərini 
dağıdıb xarabaya çevirdilər. Bütün Cənubi Azərbaycanda terror 
və irtica hökm sürməyə başladı. 
1905-1911-ci illər inqilabının yatırılması  nəticəsində çar 
Rusiyası  və  İngiltərə  tərəfindən  İranın, o cümlədən inqilabda 
mühüm rol oynamış  Cənubi Azərbaycanın  əsarət altına 
alınması  və istismarı qüvvətləndi. Lakin bütün bunlara 
baxmayaraq, 1905-1911-ci illər  İran inqilabı  və onun tərkib 
hissəsi olan Cənubi Azərbaycan hərəkatının böyük tarixi 
əhəmiyyəti oldu.  
1905-1911-ci illər  İran inqilabı ölkənin ictimai-iqtisadi 
inkişafı zəminində yetişən, vaxtilə Avropa ölkələrində baş ver-
miş burjua inqilablarından özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlənən, 
Şərqin bir sıra asılı  və yarımmüstəmləkə ölkələrinə xas olan 
burjua inqilabı idi. Bu inqilabda mühüm rol oynayan Cənubi 
Azərbaycandakı  hərəkatın da bir neçə  fərqli və özünəməxsus 
cəhətləri vardır. Belə ki, bu üsyan ilk dəfə olaraq bütün İranda 

---

Cənubi Azərbaycan  
1828-1914-cü illərdə 
 
221
və ümumiyyətlə  Şərq ölkələrində xalq hakimiyyətinin ilk 
rüşeymi olan inqilab əncümanları yaratmış oldu. Bu xüsusiyyət 
Cənubi Azərbaycan hərəkatının hərəkətverici qüvvələrində 
demokratik qüvvələrin rolunun daha güclü olmasının nəticəsi 
idi. İnqilabın dərinliyi və geniş kütlələri əhatə etməsi cəhətdən 
Azərbaycandakı  hərəkat, xüsusilə  Təbriz üsyanı burjua-
demokratik inqilabı səviyyəsinə yüksələ bildi. 
Cənubi Azərbaycandakı  hərəkatın daha bir xüsusiyyəti 
burada çıxışlara vahid siyasi rəhbərliyin «İctimaiyune-amiyun» 
(sosial-demokrat) təşkilatının mövcud olmasında idi.  
Nəhayət, Cənubi Azərbaycan hərəkatı dünya ictimaiy-
yətinin diqqət və  rəğbətini qazanmış  Səttarxan və Bağırxan 
kimi inqilab sərkədələrini yetişdirdi. 
 
 
Ədəbiyyat 
1.
 
Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917). Bakı: 1985. 
2.
 
Həsənov N. Oyanmış Təbriz və Səttarxan. Bakı: 1986. 
3.
 
Иванов М.С. Иранская революция 1905-1911 гг. М.: 1957. 
4.
 
Tadeusz Svietoshovski. Rusiya və Azərbaycan. Sərhədyanı bölgə 
keçid dövründə. Bakı: 2000. 
5.
 
XX əsr Azərbaycan tarixi. Bakı: 2004. 

---