Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 8,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dr. Anar QAFAROV 142 Fəqət, ruhun varlığına bağlı bu əsaslandırma və izahlardan hərəkətlə ruhu tərif etməyə çalışsaq da, bu tərifin ruhun mahiyyətini ortaya qoyacaq keyfiyyətdə olduğunu iddia edə bilmərik. Ona görə ki, ruhun həm ilk kamillik, həm də ikinci kamillik olaraq tərifi onun mahiyyətinə bağlı bir tərif olmayıb, bədənin funksiyalarından hərəkətlə meydana gələn bir tərifdir. Bu halda hərəkət nöqtəmiz bədən və ya cisim olmadan, ruhun varlığını əsaslandırmamız nə qədər mümkün ola bilər? İbn Sinanı ruhun varlığını daxili təcrübə metoduyla əsaslandırmağa sövq edən bu sual Nəsirəddin Tusini də ruhun varlığını İbn Sinanın bu ikinci metoduyla əsaslandırmağa sövq etmişdir. Hətta Tusinin, bu mövzudakı fikir və düşüncələrinə şərh yazdığı ustadı İbn Sinanın əl-İşarat və’t-tənbihat adlı əsərindən bilavasitə iqtibaslar etməsi, onun İbn Sinanın fəlsəfə sisteminin təsirinə nə dərəcədə məruz qaldığını göstərən başqa bir dəlildir. Tusinin ruhun varlığı mövzusunda daxili təcrübə metodundan hərəkətlə irəli sürdüyü düşüncələrinə gəlincə, o, əvvəlcə ruhun bariz bir həqiqət olduğunu və özlüyündə isbata möhtac olmadığını söyləməklə problemə girişir. Tusiyə görə ağıllı insanın nəzərində ən açıq və aşkar olan şey, onun öz varlığı və həqiqiliyidir. Belə ki, insan yatdığı, oyaq və sərxoş olduğu halda heç bir şeyin fərqində olmasa da öz zatının, yəni, mövcudluğunun fərqindədir. 14 Bunun üçün hər hansı bir dəlilə ehtiyac yoxdur. Tusinin İbn Sina mənbəli olan bu şəkildəki düşüncə tərzi, 15 ruhun varlığı istiqamətində bir dəlildən bəhs edə bilmənin imkansızlığını ortaya qoyur. Çünki, dəlilin xüsusiyyəti, dəlilləndirilən (yəni əsaslandırılan) şey üçün dəlili irəli sürənə vasitə olmasıdır. Bir insanın öz varlığı üçün bir dəlildən bəhs etməsi, - Tusinin ifadəsilə desək - zat (yəni insanın özü və ya substansiyası ) hər vaxt zatla olduğu halda zatın zata dəlil gətirilməsi deməkdir. 16 Ruh və ya nəfs hər kəsin “mən” deyə işarə etdiyi şeydir. 17 Bu anlamda ruh insanı insan edən şeydir. Buna əsasən ruh vardır və onun varlığı haqqında bir əsaslandırma və dəlildən bəhs edə bilmərik. İnsan ruhunun varlığına bağlı bu şəkildəki düşüncələrin 14 Tusi, Əxlaq-i Nasıri, s. 49; İbn Sina, əl-İşarat və’t-tənbihat, (Tusinin şərhiylə birlikdə) thq. Süleyman Dünya, Beyrut, Muəssəsətu'n-Numan, 1413/1992, c. 2, s. 343-344. 15 Çünki, eyni izahlar İbn Sinanın əl-İşarat və’t-tanbihat adlı əsərində də mövcuddur. Bax. İbn Sina, əl-İşarat və’t-tənbihat, Beyrut, 1413/1992, c. 2, s. 343-344. 16 Tusi, Əxlaq-i Nasıri, s. 49. 17 Tusi, Fusul, s. 176. Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsində varlıq və mahiyyət cəhətindən ruh / nəfs nəzəriyyəsi 143 daha geniş ifadəsini İbn Sinanın “havada və ya boşluqda asılı adam” metaforunda görə bilərik. Belə ki, Tusinin ustadı olan İbn Sinaya görə insan sanki, bir anda kamil bir şəkildə, gözləri xarici şeylərin müşahidəsinə qapalı, havanı hiss etməyəcək və üzvləri birbirinə toxunmayacaq bir şəkildə havada və ya boşluqda asılı vəziyyətdə yaradılarsa o, hissetmə üzvləri ilə heç bir şeyi hiss edə bilmədiyi bu vəziyyətdə ikən belə yenə də öz varlığının şüurunda olur. Deməli ruh və ya nəfs hiss etmə üzvləri vasitəsi ilə əldə edilən məlumatlardan məhrum olduğu bir şəraitdə belə heç bir şey bilməsə də yenə də özünü bilir. 18 Bəs Tusinin yenə İbn Sinadan iqtibas etdiyi “ruh/nəfs, hər kəsin mən deyə işarə etdiyi şeydir.” 19 şəklindəki bir tərifini nəfsin varlığı və onun mahiyyəti cəhətindən bir tərif olaraq qiymətləndirə bilərikmi? Problemi Tusi ilə məktublaşan və qeyd edilən mövzuya Tusiyə verdiyi suallar arasında da yer verən Sədrəddin Konəvinin (v. 672/1274) sözlərilə daha bariz bir şəkildə belə ifadə edərik: “Hər kəsin mən deyə işarə etdiyi şey nəfsmi? Bu nəfsin və ya ruhun həqiqəti nədir? Konəviyə görə buradakı müşkül nöqtə, bədəni idarə edib, ruh və ya nəfs olaraq adlandırılan bir şeyin mövcud olduğunun bilinməsində deyil, bədəni idarə edən bu şeyin mahiyyətinin bilinməsindədir.. Problemə varlığın bilgisiylə mahiyyətin bilgisinin ayırd edilməsi aspektindən yanaşan Konəvi, bu mənada nəfsin mahiyyətini bilmənin bədîhî (a priori) olmadığını iddia edir. 20 Digər cəhətdən Konəviyə görə insanın özü haqqında təcrid etmə metoduyla “mən” deyə vardığı nəticə onun həqiqəti olmaya bilər. Çünki, insan xarici obyektləri tamamilə və bütün cəhətləri ilə tərif etməkdə yetərsiz qaldığı kimi özü haqqında da yanıla bilər. Nəticədə ola bilər ki, insan hər hansı bir aksidensiyasını və özünü təşkil etməyən xüsusiyyətini bu mənəm və ya mənim özümdür (yəni məni mən edən şeydir) deyə adlandıra bilər. 21 Konəvinin verdiyi sualları Tusi cavabsız qoysa da onun ruhun/nəfsin idrakı mövzusundakı fikirləri ilə ustadı olan İbn Sinanın “uçan adam” və ya 18 Bax. İbn Sina, əş-Şifa, [ət-Tabiiyyat, ən-Nəfs], s. 13. 19 Bax. İbn Sina, əş-Şifa, [ət-Tabiiyyat, ən-Nəfs], s. 225-226; Hüseyin Atay, İbn Sînâ’da Varlık Nazariyesi, Ankara, 1983, s. 109-110. 20 Konəvi, əl-Murasəlat beyne Sadruddin Konəvi və Nairuddin Tusi, thq. G. Schubert, Beyrut, 1995, s. 167; bu əsərin tərcüməsi üçün bkz. Sadreddin Konevî ile Nasîruddin Tûsî Arasında Yazışmalar, çev. Ekrem Demirli, İstanbul, İz Yay., 2002, s. 191. 21 Ekrem Demirli, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık, İstanbul, İz Yay., 2005, s. 156. Yüklə 8,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|