Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
142 konstruksiya münaqişəli vəziyyətləri xarakterizə edən şərtlərin təsnifləndirilməsini, həmçinin, onlara təsir göstərilməsini və müvafiq hüquqi tədbirlərin həyata keçirilməsini müəyyən etməyə imkan verir. Hüquqi mübahisənin strukturu pozulan, yaxud mübahisə olunan hüququn sahəvi aidiyyətindan asılı olaraq dəyişmir. Ünsürlərinin xüsusiyyətləri və hüquqi müba- hisənin həll formaları onların yaratdığı hüquq münasibətlərinin xarakteri ilə şərtlənir. İnzibati hüquqi mübahisəyə sistem- quruluş baxımından yanaşdıqda onun tərkibində tərəfləri, pred- meti və əsası fərqləndirmək olar. Məlum olduğu kimi, inzibati icraatdan inzibati prosesə keçidlə əlaqədar olaraq iştirakçıların statusunda müvafiq dəyişikliklər baş verir. İnzibati icraatda maraqlı şəxs aktın qəbul edilməsi və ya müvafiq hərəkətin edilməsi ilə bağlı inzibati orqana müraciət etmiş və ya barəsində inzibati akt qəbul edilmiş və ya müvafiq hərəkət (hərəkətsizlik) edilmiş şəxs və yaxud inzibati orqan tərəfindən qəbul edilməsi nəzərdə tutulan və ya qəbul edilmiş inzibati aktın və ya inzibati orqanın hərəkətinin hüquqlarına və ya qanunla qorunan maraqlarına birbaşa təsir etdiyi və ya təsir edə biləcəyi və öz vəsatətinə əsasən və ya xidməti vəzifəsindən irəli gələn hallarda inzibati orqanın təşəbbüsü ilə inzibati icraata cəlb edilən hər hansı fiziki və ya hüquqi şəxsdir 214 . İddia institutu inzibati icraatdakı maraqlı şəxsin aparılan icraat qaydalarından və ya icraatın hüquqi nəticələrindən olan narazılığına rəsmi xarakter qazandırır. 214 “İnzibati icraat haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı: Qanun, 2013, s.3 143 Tərəf kimi həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər iddiaçı ola bilərlər. Bu, vətəndaşların Azərbaycan Respublikasının Konsti- tusiyasının 57-ci maddəsinin birinci hissəsi ilə müəyyənləş- dirilmiş dövlət orqanlarına şəxsən müraciət etmək, habelə fərdi və kollektiv yazılı müraciətlər göndərmək hüququndan irəli gəlir. Maraqlı şəxs inzibati aktdan və ya inzibati aktın qəbul edilməsindən imtinadan məhkəmə qaydasında inzibati iddia təqdim etməklə inzibati hüquqi mübahisənin məhkəmə qayda- sında həllini xahiş edən tərəf, yəni, iddiaçı hesab olunur. Məhkəməyə inzibati iddianın təqdim olunması ilə tərəflər arasındakı münasibətlər rəsmən mübahisəli xarakter qazanır. Subyektiv hüquqların və qanunla qorunan mənafelərin müdafiə vasitəsi kimi iddia mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İddia hüququ ikili məna daşıyır. Maddi mənada yanaşdıqda, iddia hüququ iddiaçının cavabdehə qarşı olan maddi hüquqi tələbinin məcburi surətdə həyata keçirməsi kimi başa düşülür. İnzibati məhkəmə icraatı prosesində iddiaçının maddi mənada iddia hüququnun olub-olmadığı müəyyən olunur. Prosessual mənada yanaşdıqda isə iddia hüququ müdafiə üçün məhkəməyə iddia vasitəsilə müraciət etməyi nəzərdə tutur. Mübahisəli münasibət konkret inzibati iş üzrə həyata ke- çirilən inzibati prosesin obyekti qismində çıxış edir. Məhkə- mənin vəzifəsi bu cür mübahisəli münasibətləri tənzimləməkdən ibarət olur. İddiaçının öz iddiasından imtina etməsi eyni tərəflər arasında, eyni predmet barəsində və eyni əsaslar üzrə yenidən iddia qaldırma imkanını istisna edir. Tərəflər arasında inzibati hüquqi mübahisənin mövcud olub-olmaması, onun məzmunu, iddiaçının hüquqlarının və qanunla qorunan maraqlarının həqiqətən də cavabdeh tərəfindən 144 pozulub-pozulmadığı məhkəmənin işə mahiyyəti üzrə baxma- sından sonra aydın olur. İnzibati iddianın məhkəmənin icraatına qəbul olunması ilə başlanan inzibati məhkəmə icraatında tərəflər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olurlar: 1) tərəflərin adından inzibati iş üzrə məhkəmə prosesi hə- yata keçirilir; 2) iddianın təqdim olunması ilə tərəflər arasında inzibati hüquqi mübahisədən yaranan mübahisəli münasibətlər rəsmi xarakter qazanır; 3) mübahisəli inzibati hüquq münasibətinin subyektləri kimi tərəflər inzibati işin həllində maddi-hüquqi cəhətdən ma- raqlı olurlar; 4.) inzibati iş üzrə çıxarılan məhkəmə qərarı tərəflərin mad- di hüquqlarına, azadlıqlarına və qanunla qorunan maraqlarına təsir edir; 4) məhkəmə ilə prosessual hüquq münasibətlərinə daxil olan tərəflər işin nəticəsindən prosessual cəhətdən maraqlı olurlar. 5) tərəflər prosessual hüquq və vəzifələrə malik olurlar. Bu xüsusiyyətlər inzibati prosesdə tərəfləri məhkəmə icraatının digər iştirakçılarından fərqləndirir. Qeyd edək ki, iddiaçı prosesdə fəal tərəf hesab olunur. Çünki, onun hüqlarının və maraqlarının müdafiəsi üçün edilən hərəkətlər inzibati prosesin yaranmasına səbəb olur. Bu, həm də onun statusundan irəli gəlir. Belə ki, Sovet dövründə vətəndaş yalnız şikayətlə müraciət etmək hüququ ilə təmin olunduğundan işə baxılarkən cavabdehlə bərabər hüquqi vəziyyətə malik olmur, məhkəmə prosesinin özü isə cəzalandırıcı xüsusiyyət daşıyırdı. Müasir hüquqi dövlətdə isə inzibati orqanla vətəndaş bərabər prosessual statusa malik olduğundan müvafiq olaraq 145 vətəndaş da inzibati iddia hüququ və prosesdə cavabdehlə bəra- bər hüquq və vəzifələrlə təmin olunur. Lakin, bü fəallıq yalnız iddiaçının subyektiv fəallığı kimi qiymətləndirilə bilməz. Hüquqi dövlətdə hakim də inzibati prosesdə fəal rol oynayıb, həqiqətin üzə çıxarılmasına, inzibati orqanların məsuliyyət mexanizminin möhkəmləndirilməsinə zəmin olan hüquqi-psixoloji təsir funksiyasını yerinə yetirir, id- diaçıya yardım etmək vəzifəsini daşıyır. Subyektiv hüquqlar yarandıqları vaxtdan etibarən şəxsin onlara olan münasibətindən asılı olmadan obyektiv təzahür kimi mövcud olurlar. Müvafiq maddi-hüquqi tələbin irəli sürülməsi hüquq sahibinin subyektiv mülahizəsindən, şəxsi marağından asılı olur. Maddi-hüquqi cəhətdən iddianı iddiaçının cavabdehə ünvanladığı tələb, prosessual cəhətdən yanaşdıqda isə hüquq- larının müdafiəsi üçün məhkəmədən etdiyi tələb kimi qiymət- ləndirmək olar. Maddi-hüquqi tələb iddia icraatı formasında müəyyən prosessual qaydalara riayət olunmaqla baxılması üçün iddiaçının müvafiq yurisdiksiyon orqana müraciət etməsi ilə iddiaya çevrilir. Ədəbiyyatda iddianın ikili mənaya malik olduğu haqda səslənən fikirləri 215 dəstəkləyərək hesab edirik ki, inzibati iddia iddiaçının maddi tələbləri ilə prosessual tələb- lərinin ayrılmaz əlaqədə təzahür etdiyi hüquqi müdafiə vasitə- sidir. İnzibati prosessual qanunvericilik iddia ilə müraciət etmək hüququnu müəyyən zəruri şərtlərlə əlaqələndirir. Bu şərtlər 215 Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы за- щиты права. М.: Изд-во Моск. ун-та, 1979, с. 12-29; Гражданский процесс / Под ред. Н.А.Чечиной и Д.М.Чечота. М.: Юрид. лит., 1968, с. 142-144 ; Чечот Д.М. Иск и исковые формы защиты права // Правоведение, 1969, № 4, с. 71-79; Клей- нман А.Ф. Новейшие течения в советской науке гражданского процессуального права. М.: Изд-во МГУ, 1967, с. 30-32 Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|