Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
195 Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati məhkəmə icraatı qəfildən formalaşan, dəqiq struktura, əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş imperativ məzmuna, konkret funksiyalara malik olan təzahür deyildir. O, müxtəlif dövlətlərdə fərqli inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Məlum olduğu kimi, hər bir ölkədə vətəndaş hü- quqlarının müdafiəsi mexanizmi tarixi şərait və ictimai inkişafın tələbatları nəzərə alınaraq formalaşdırılır. 316 İnzibati məhkəmə icraatı da vətəndaş hüquqlarının müdafiəsi mexanizmi kimi konkret dövrdə mövcud olan ictimai tələbatla, hüquq düşüncəsi və hüquq mədəniyyəti, idarəetmənin qruluşu ilə əlaqədar təşəkkül tapmış və mürəkkəb inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Nəticədə onun strukturu, təşkilati əsasları, metodları ilə yanaşı funksional məzmunu da mühüm dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Yarandığı vaxtla müqayisədə müasir dövrdə bu institut tam fərqli mahiyyət kəsb edir. Belə ki, ilk vaxtlar yalnız obyektiv hüququn müdafiəsinə yönələn inzibati məhkəmə icraatı tədri- cən, vətəndaşların subyektiv hüquqlarının real müdafiə mexa- nizminə çevrilmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən inzibati məhkəmə icraatı vətəndaşların yalnız hüquqlarının de- yil, həm də mənafelərinin müdafiəsinə xidmət etməyə başla- mışdır. XXI əsrin açıq demokratiyası üçün səmərəli inzibati ədliyyə mühüm əhəmiyyət kəsb edir 317 . XX əsrin əvvəllərində inzibati ədliyyənin praktiki təşkilinə iki yanaşma mövqeyi meydana çıxdı: birinci mövqeyə görə vahid ədliyyə doktrinasına uyğun olaraq ümumi hüquqdan irəli 316 Чечот М.Д. Административная юстиция. Теоретические проблемы. Л.: Изд- во Ленингр. Ун-та, 1973 ; Боботов С.В. Административная юстиция Франции: доктрина и практика // Советское государство и право, 1981, № 6, с. 127-132 317 Securing Fairness and Redress: Administrative Justice at Risk? Administrative Justice & Tribunals Council. 81 Chancery Lane. London WC2A 1BQ – 2011, s. 7 196 gələn məsələlər ümumi məhkəmələrin səlahiyyətinə verilməli idi. Digər mövqeyə görə isə onlar inzibati məhkəmələr dok- trinasına əsasən idarəetmənin daxilində yaranan mübahisələr xüsusi inzibati kollegiyaların səlahiyyətinə aid edilməli idi. Nəzəri fikrin bu iki istiqamətinə müvafiq olaraq İngiltərədə, Şimali Amerikanın ştatlarında, İsveçrədə, Norveçdə və Bel- çikada vahid inzibati ədliyyə sistemi, Fransada, İspaniyada, Portuqaliyada, Prussiyada və digər alman dövlətlərində isə xüsusi kollegiyalar sistemi (idarəetmə daxilində) yaradıldı 318 . Qeyd etmək lazımdır ki, inzibati məhkəmə icraatı dövlətin öz vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarına təzyiq göstərdiyi yer- də və vaxtda yaranmışdır. Məhz, inzibati məhkəmə icraatı xü- susi hüquqi mexanizm kimi hakimiyyət orqanları ilə vətəndaşlar arasında balansı təmin etməklə onların hüquq və maraqlarının əsassız müdaxilələrə məruz qalmasına imkan vermir. Bildiyimiz kimi, hüququn digər sahələri ilə yanaşı, inzibati hüququn da əsas mənbəyi konstitusiyadır. Konstitusiya hüquqi tənzimləmənin əsas prinsiplərini, ölkənin məhkəmə qruluşunu və qanunvericilik sistemini müəyyənləşdirir. Bir çox qərb ölkə- lərinin hüquq sistemi onların təsiri altında formalaşan inkişaf etməkdə olan dövlətlərin konstitusiyalarında inzibati ədliyyə institutu öz təsbitini tapmamışdır. Məsələn, ABŞ, Yaponiya, Belçika, İspaniya, Rumıniya və bir sıra digər ölkələrin kons- titusiyalarında inzibati ədliyyə institutu təsbit olunmayıb. Bir çox dövlətlərin konstitusiyasında isə sadəcə olaraq, inzibati ədliyyənin ali orqanlarının adlarına rast gəlmək olur. Məsələn, 318 Рязановский В.А. Единство процесса. М.: Городец, 1996, с. 37 197 Almaniyanın, Fransanın, Bolqarıstanın, Çexiyanın konsti- tusiyasında inzibati ədliyyənin ali orqanlarına dair müddəalar nəzərdə tutulmuşdur 319 . İnzibati ədliyyənin məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil qolu kimi, başda özünün ali məhkəməsi olmaqla fəaliyyət göstərdiyi ölkələrə Almaniyanı misal göstərə bilərik. İnzibati məhkəmələr haqqında 1960-cı il tarixli əsasnaməyə əsasən, burada konstitu- siya-hüquqi mübahisələrdən başqa ümumi-hüquqi xarakterli bütün digər mübahisələr inzibati məhkəmələrə aiddirlər. Konstitusiyalarnda inzibati məhkəmələrin adı çəkilməyən ölkələrdə bu məhkəmələr ya ümumi yurisdiksiya məhkəmələri sisteminin qolu qismində fəaliyyət göstərirlər, ya onların funk- siyalarını ümumi yurisdiksiya məhkəmələri həyata keçirir, ya da bu funksiyalar ixtisaslaşdırılmış inzibati məhkəmələrlə ümumi yurisdiksiya məhkəmələri arasında bölüşdürülür. Bir sıra ölkələrdə inzibati ədliyyə ixtisaslaşdırılmış inzibati məhkəmələr, digərlərində ümumi məhkəmələr, başqa qrup ölkələrdə isə idarəetmə orqanlarının sisteminə aid olsa da, kva- ziməhkəmə hesab olunan orqanlar tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn, İngiltərə və ABŞ-da inzibati tribunallar, Avstriya, Bel- çika, Bolqarıstan, Yunanıstan, Almaniya, İtaliya, Polşa, Portu- qaliya, Türkiyə, Finlandiya, Fransa, İsveç kimi ölkələrdə ixtisas- laşdırılmış inzibati məhkəmələr fəaliyyət göstərdiyi halda, Macarıstanda və Slovakiyada ümumi məhkəmələrin struktu- runda ixtisaslaşdırılmış inzibati palatalar və kollegiyalar fəaliy- yət göstərir. İspaniya, Niderland, Sloveniya, Çexiya, İsveçrə kimi ölkələrdə isə inzibati ədliyyəni ümumi məhkəmələrin 319 Конституционное (государственное право) зарубежных стран. В 4 т. Тома 1– 2. Часть общая. Учебник / Отв. ред. проф. Б.А.Страшун. М.: БЕК, 2000 Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|