Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
189 modellərinin, onların xüsusiyyətlərinin və inkişaf proseslərinin araşdırılması bu institutun fərqli modellərinə, onların müsbət və mənfi cəhətlərinə dair elmi biliklər əldə etməyə imkan verə bilər. Məlumdur ki, konkret dövrün tarixi xüsusiyyətləri cəmiy- yətin inkişafının səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Hər bir dövlətin inzibati-hüquqi sistemi müasir inkişaf tendensiyaları ilə yanaşı, onun fərdi inkişaf xüsusiyyətlərini də özündə əks etdirir. İnzibati hüququn hər hansı bir institutunun yaranması və ya sıradan çıx- ması ölkədə mövcud olan obyektiv şəraitdən, ictimai tələbatdan asılı olur. Buna görə də ictimai qaydanın və ümumi rifahın mərkəzləşdirilmiş qaydada təmininə ehtiyac olmadığı dövrlərdə inzibati hüququn yaranmasına da heç bir sosial zəmin mövcud olmamışdır. Məhkəmə nəzarətinin spesifik növü olan inzibati məhkəmə icraatı inzibati orqanların qanun çərçivəsində fəaliyyət göstər- məsini təmin edərək inzibati orqanların fəaliyyətində qanunçu- luğun və intizamın mühüm təminatı, vətəndaşların pozulmuş hüquqlarının və qanuni mənafelərinin bərpa vasitəsi, həm də icra hakimiyyəti ilə məhkəmə hakimiyyətinin qarşılıqlı əlaqə me- xanizmi kimi çıxış edir. Onun formalaşması prosesi uzun olub, mürəkkəb inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Qeyd edək ki, mütəxəssislərin bu institutun anlayışı, xüsusiyyətləri, modelləri barədə fikirləri üst-üstə düşmədiyi kimi, yaranma vaxtı barədəki fikirləri də biri-birinə uyğun gəlmir. Mütləqiyyət dövründə sərt idarəçilik qaydalarının müəy- yənləşdirilməsi, müntəzəm ordunun formalaşdırılması, adminis- trasiyanın geniş səlahiyyətlər qazanması və nəhayət, vətəndaş- ların hüquqlarının və qanunla qorunan maraqlarının mütəmadi şəkildə vəzifəli şəxslər tərəfindən pozulması inzibati məhkəmə icraatının meydana çıxması zərurətini üzə çıxarmışdır. Belə ki, 190 elmi hüquq ədəbiyyatında qeyd olunduğu kimi, məhkəmə ha- kimiyyəti, dövlət həyatının və ictimai həyatın hüquqi əsaslarını kimin törətməsindən asılı olmayaraq hər hansı hüquq pozun- tusundan mühafizə etmək səlahiyyətinə malikdir. 302 Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, məhkəmə icraatının formalarından biri olan inzibati məhkəmə icraatının yaranma vaxtı və yeri barədə elmdə vahid fikir mövcud deyildir. Belə ki, bir sıra mənbələrdə inzibati məhkəmə icraatının XVIII - XIX əsrlərdə Fransada təşəkkül tapdığı, 303 digər mənbələrdə isə onun tarixinin qədim və orta əsr Avropa ölkələrindən başlandığı israr edilir. 304 N.Q.Salişeva isə yazır ki, inzibati ədliyyə ideyası ilk dəfə burjua cəmiyyətində meydana çıxmış, özünün sonrakı inkişafını isə Fransada, Almaniyada və Avstriyada tapmışdır. 305 Bir qrup müəlliflər (məsələn, M.M.Kovalevski, F.V.Ta- ranovski) onun tarixini qədim və orta əsrlər dövründəki Avropa ölkələri ilə bağlayırlar 306 . Fikrimizcə, həqiqətən də inzibati məhkəmə icraatının ilk rüşeymləri qədim və orta əsrlər dövrünə təsadüf edir. Bildiyimiz kimi, hələ qədim Yunanıstanda və Romada azad insanın hü- quqları vəzifəli şəxslərin özbaşınalığından qorunurdu. Həmin dövrdə hələ subyektiv hüquqlar haqqında məsələ nəzəri cəhətdən müzakirə olunmasa da şəxsiyyətin azadlığı mühüm dəyər hesab 302 Xropanyuk V.N. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi. Bakı: Qanun, 2007, s. 56 303 Yargı raporu. Demokratikleşme sürecinde yargı kurumları. Stratejik düşünce enstitüsü. Ankara: Öncü basımevi, 2010, s. 27 304 Aslanov M.S. Azərbaycanda inzibati ədliyyə. Bakı: Azərnəşr, 2009; Ковалевский М.М. Опыты по истории юрисдикции налогов во Франции с XIX века до смерти Людовика XIV. T.1. M., 1876; Тарановский В.Ф. Отзыв на сочинение С.А.Корфа / Административная юстиция в России, СПб., 1910, т. 1-2, с. 19-204; Хомяков Г.А. Административный суд в РФ. Kазанский Государственный Университет, 2001 305 Салищева Г.Н. Гражданин и административная юрисдикция в СССР. М.: Наука, 1970 306 Ковалеский М.М. Опыты по истории юрисдикции налогов во Франции с ХIХ века до смерти Людовика 14. Т.1. М., 1876, с. 6-7; Тарановский В.Ф. Отзыв на сочинение С.А. Корфа "Административная юстиция в России" (Т. 1-2. СПб., 1910 ). Юрьев, 1910, с. 19-20 191 olunurdu və idarə edənlərin özbaşınalığından qorunurdu. Ədə- biyyatda göstərilir ki, Afinada azad şəxsiyyətin toxunulmazlığı hüququ qanunla qorunurdu. Hər bir yüksək seçkili vəzifəli şəxs öz vəzifəsinin icrasına başlamazdan öncə and içirdi ki, məhkəmənin hökmü olmadan heç kimi həbs etməyəcək 307 . Romanın Respublikasının vətəndaşları apellyasiya hüququ- na malik olmaqla hakimiyyət orqanlarının özbaşınalığından qorunurdular. Romada Respublika dövründə vətəndaşa konsul, pretor və ya digər vəzifəli şəxs tərəfindən maddi və ya mənəvi zərər yetirildikdə o, müdafiə üçün xalq yığıncağına müraciət edirdi. Bu hüququ müasir dövrümüzün “inzibati şikayət hüququ”nun ilk forması da hesab etmək olar. Roma hüququnda cavabdehin şəxsiyyəti üzrə verilən iddialar özlüyündə iki növə ayrılırdı: actiones in rem (əşya iddiaları) və actiones in personam (şəxsi iddialar). Əşya iddiaları da öz növbəsində üç qrupa bölünürdü: 1. actiones rei persecutoriae (pozulmuş əmlak hüquqlarının bərpasına yönələn iddialar); 2. actiones poenales (cavabdehin cəzalandırılması məqsədilə cərimə tələbinə dair iddialar); 3. actio mixtae (vurulmuş zərərin ödənilməsinə və eyni zamanda da cavabdehin cəzalandırılmasına yönələn iddialar) 308 . Ədəbiyyatda haqlı qeyd olunur ki, qədim Yunanıstanın polis-şəhərlərinin və Roma respublikasının qanunvericiliyi “vəzifəli şəxs-vətəndaş” hüquq münasibətləri problemini müəyyən dərəcədə həll edərək birinci subyektin hakimiyyətdən sui istifadə etməklə ikinci subyektin hüquqlarını pozmasına imkan vermirdi 309 . 307 Aslanov M.S. Azərbaycanda inzibati ədliyyə. Bakı: Azərnəşr, 2009, s. 9 308 Иск в гражданском судопроизводстве. Сборник / Под ред. О.В.Исаенковой. М.: Волтерс Клувер, 2009, с. 78 309 Абдраимов Б.Ж. Административная юстиция: Соотношение моделей и выбор цели. Юрист, 2003, № 12 / http\\www. Law. edu.ru. Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|