Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
198 strukturunda yaradılmış ixtisaslaşdırılmış palatalar və ayrıca inzibati məhkəmələr həyata keçirirlər. İnzibati məhkəmələrin mövcud olmadığı ölkələrdə isə ümumi məhkəmələr və ya inzibati tribunallar fəaliyyət göstərir. Məsələn, İngiltərədə, İtaliyada ümumi məhkəmələr də inzibati məhkəmə icraatını həyata keçirirlər. İnzibati tribunallar ixtisas- laşdırılmış orqanlar olsalar da inzibati məhkəmələrdən fərqlənən spesifik xüsusiyyətlərə malik olub, ümumi məhkəmələrin nəza- rəti altında fəaliyyət göstərirlər. Mərkəzi Asiya (Tacikistan, Qırğızıstan, Türkmənistan) ölkə- lərində isə inzibati prosesi qeyri-iddia icraatı kimi müəyyənləşdirən mövqe üstünlük təşkil edir. Bu, inzibati məhkəmə icraatına, inzibati mübahisələrin baxılıb həll olunması qaydalarına dair normaların vahid aktda sistemləşdirilməməsində də təzahür edir. Ölkələrin müxtəlif qanunvericilik aktlarında dağınıq şəkildə nəzərdə tutulan bu normalar daha çox bəyənnamə xarakter daşıyır. Beləliklə, mahiyyətcə əsas vəzifəsi inzibati mübahisələri baxıb həll etməkdən ibarət olan inzibati ədliyyə orqanları ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif təşkilati formalarda, fərqli üsullarla fəaliyyət göstərirlər. İnzibati məhkəmə icraatının vahid modeli, konkret təsnifat sistemi mövcud deyildir. Elmi ədəbiyyatda inzibati ədliyyənin müxtəlif modelləri (tipləri) fərqləndirilir. Bir sıra müəlliflər vətəndaşların icra hakimiyyətinin və onların vəzifəli şəxslərinin hüquqazidd hərəkətlərindən və qərarlarından hüquqi müdafiəsinin dörd əsas üsulunu fərləndirirlər. Bu üsullar müvafiq olaraq inzibati ədliyyənin dörd modeli adlandırılır. Bunlara inzibati model, ümumi məhkəmə modeli, kvaziməhkəmə (anqlosakson) və inzibat-məhkəmə (alman) modelləri aid olunur 320 . 320 Ведерникова Н.О. Административная юстиция (опыт зарубежных стран) // Судебная реформа: итоги, приоритеты, перспективы. Материалы конференции. Серия "Научные 199 M.S.Aslanov və A.K.Solovyova isə, inzibati ədliyyənin təşkilinin 3 modelini fərqləndirirlər: anqlosakson (anqlo – amerikan), fransız və alman modelləri 321 . Qeyd edək ki, hələ XX əsrin əvvəllərində S.A.Korf da inzibati ədliyyənin modellərini məhz bu cür təsnifləndirirdi 322 . Müəlliflərdən A.B.Zelentsov isə inzibati ədliyyənin ən geniş yayılmış modellərinə fransız, alman, ispan və anqlosakson modellərini aid edir 323 . İ.M.Cəfərov və A.N.Artomonov isə təşkilati prinsipə əsa- sən, tarixən inzibati ədliyyənin üç əsas modelinin formalaşdığını yazırlar: 324 1.inzibati ədliyyə funksiyalarının ümumi yuris- diksiya məhkəmələrinə həvalə olunduğu unifikasiya edilmiş model (ABŞ, B.Britaniya, Kanada); 2. inzibati ədliyyə orqan- larının icra hakimiyyəti sisteminə daxil olduğu idarəetmə tipli model (fransız modeli) (Fransa, Portuqaliya, Yunanıstan); 3. ixtisaslaşdırılmış inzibati məhkəmələrin vahid məhkəmə sis- teminin bir hissəsi olduğu məhkəmə tipli model (alman modeli) (Almaniya, Avstriya, Finlandiya) Türk hüquq ədəbiyyatında inzibati məhkəmə sisteminin özünün daxilində də iki əsas inzibati mühakimə tipi fərqlən- dirilir: mühakimə funksiyası ilə yanaşı, inzibati vəzifələr də daşıyan və üzvlərinin hakimlərdən ibarət olması zəruri olmayan доклады". М.: МОНФ, 1997, № 47, с. 52-60; Галлиган Д.B., Полянский В.В., Старилов Ю.Н. Административное право: история развития и основные современные концепции. М.: Юристъ, 2002; Старилов Ю.Н. Административная юстиция. Теория, история, перспективы. М.: Норма, 2001 321 Aslanov M.S. Azərbaycanda inzibati ədliyyə. Bakı: Azərnəşr, 2009, s. 54 ; Соловьева А.К. Перспективы развития административной юстиции в России: организационный и формальный подход // Правоведение, 1999, № 1, с. 66-72 322 Корф А.С. Административная юстиция в России. III книга. Очерк теории административной юстиции. СПб.: Типография Тренке и Фюсно, 1910, с. 434–439 323 Зеленцов А.Б. Административно-правовой спор: вопросы теории. М.: Изд-во РУДН, 2005, с. 75 324 Cəfərov İ.M. İnzibati icraat (elmi – nəzəri şərh). Bakı: Adventa, 2011, s. 13; Артамонов А.Н. Формирование и развитие органов административной юстиции в России. Автореф. дисс. ... к.ю.н. М., 2004,c.13 200 orqanların həyata keçirdiyi inzibati mühakimə və yalnız məh- kəmə funksiyalarını həyata keçirən, üzvləri inzibati vəzifə da- şımayan hakimlərdən ibarət olan məhkəmənin həyata keçirdiyi inzibati mühakimə 325 Qeyd edək ki, T.B.Balta məhkəmədə hə- yata keçirilən inzibati mühakimə sistemini “idarədənkənar mühakimə quruluşu” da adlandırır 326 . Dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, məhkəmə orqanları sisteminin hüquq sahələri üzrə ixtisaslaşdırılması prosesi uzun müddət davam etməkdədir. 327 İnzibati ədliyyə funksiyasını müxtəlif dövlətlərdə müxtəlif cür adlandırılan orqanlar fərqli üsullarla həyata keçirsələr də bu funksiyanın mahiyyəti dəyişmir. Hər bir ölkənin inzibati ədliyyə sisteminin strukturu, fəaliyyət üsulları, səlahiyyətləri və s. ölkənin ümumi tarixi inkişaf xüsusiyyətləri, hüquq sistemi, inkişaf səviyyəsi və dövlətçilik ənənələri ilə, habelə, tarix boyu həmin cəmiyyətdə administrasiyanın hakim rolunun dərəcəsindən asılı olaraq müəyyənləşir. İnzibati məhkəmə icraatı ölkədə qəbul olunan inzibati ədliyyə nəzəriyyəsindən asılı olaraq inzibati mübahisələri, inzibati məhkəmələr arasındakı aidiyyətla bağlı ixtilafları həll etməyə, inzibati aktın qiymətləndirilməsinə, şərhinə və s. yönələ bilər. Qeyd edək ki, inzibati ədliyyə orqanlarının aidiyyət sferası müxtəlif ölkələrdə, modellərdə, hətta modellər daxilində də fərqlənə bilər. Məsələn, Yeni Zelandiyada inzibati ədliyyənin 325 Karahanoğulları O. Doçentlik çalışması. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. İnternet Paylaşımı. Ankara, 2005, s. 16 .; Dünyada İdari Yargının bu günü. Danıştay Başkanlığı. Ankara: Danıştay Yayın Bürosu Yayınları, 2002 ; Balta T.B. İdare Hukuku Ders Notlan II İdarî Yargı (Teksir). Ankara, 1968, s. 37 326 http//www.law.edu.ru 327 Muradov X.H. İnzibati mübahisələrin məhkəmə aidiyyatına dair mülahizələr. Naxçıvan MR Ali Məhkəməsinin Bülleteni, 2012 (1) http://www.supremecourt.nakhchivan.az/bulleten_ 2012_1_s6c1.html Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|