Baxşiyeva nəRMİN ƏNVƏr qizi hüquq üzrə fəlsəfə doktoru İNZİbati HÜquqi MÜbahiSƏLƏR
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
204 orqanlarının mövcudluğunu istisna etmir. Məsələn, İngiltərədə pensiyalar, əlavə gəlir vergisi və s. üzrə şikayətlərə baxan xüsusi tribunalların mövcud olması. Kontinental model icra hakimiyyətindən asılı olmayan inzi- bati məhkəmələrin mövcudluğunu, onların universal aidiyyət qaydalarına əsasən ümumi xarakterli istənilən şikayəti qəbul etməsini və fəaliyyətlərinə ali inzibati məhkəmələr tərəfindən nəzarət olunmasını nəzərdə tutur. Həmin modeldə xüsusi inzi- bati məhkəmə icraatı qaydalarına əsasən məhkəmə hakimiyyəti çərçivəsində fəaliyyət göstərən ixtisaslaşdırılmış qurumları mövcud olur. Ölkələr üzrə müxtəlif təşkilati struktura malik olan bu qurumları belə təsnifləndirmək olar: - ixtisaslaşdırılmış inzibati məhkəmələr (Azərbaycan, Avstriya, Belgiya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Almaniya, İtaliya, Polşa, Portuqaliya, Türkiyə, Finlandiya, Fransa, İsveçdə fəa- liyyət göstərirlər); - ümumi məhkəmələrin strukturunda ixtisaslaşdırılmış inzibati palatalar, kollegiyalar (məsələn, Macarıstanda, Slova- kiyada fəaliyyət göstərirlər); - ümumi məhkəmələrin strukturunda ixtisaslaşdırılmış pa- latalar və ayrıca inzibati məhkəmələr (məsələn, İspaniya, Nider- land, Sloveniya, Çexiya, Slovakiya, İsveçrə). Hər bir ölkədə inzibati məhkəmə icraatının öz xüsusiy- yətləri ilə fərqlənməsinə baxmayaraq, bu institutu bütövlükdə xarakterizə edən ümumi xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: 1) bütün modellərdə inzibati məhkəmə icraatının pred- metini inzibati mübahisələr təşkil edir. Bu mübahisələrin dairəsi və məzmunu hər bir modeldə fərqli olsa da onların hamısı inzibati-hüquqi xarakterə malikdir; 205 2) hər bir model müxtəlif orqanların timsalında inzibati orqanların fəaliyyətinə vətəndaş nəzarətinin həyata keçirilmə- sinə əsaslanır; 3) bütün inzibati məhkəmə icraatı modellərində yurisdik- sion orqan kimi xüsusi olaraq inzibati mübahisələrə baxmaq üçün yaradılmış orqan çıxış edir; Yalnız bir halda bu rolu administrasiyadan tamamilə müs- təqil olan və inzibati mübahisələrlə yanaşı digər mübahisələrə də baxan ümumi məhkəmələr oynayırlar. Digər hallarda isə yuris- diksiyon funksiyalar ümumi məhkəmələrdən və inzibati orqan- lardan kənarda təşkil olunan inzibati məhkəmələrə həvalə olu- nur. İnzibati məhkəmələr insan hüquqları məhkəməsi xüsusiy- yətinə malikdirlər 332 . Yurisdiksiyon orqanlar qismində xüsusi “kvazi məhkəmə- lərin” yaradıldığı ölkələr də vardır. Bəzi ölkələrdə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında yalnız inzibati mübahisələrə deyil, həm də inzibati orqanlarla vətəndaşların iştirak etdiyi mülki hüquq münasibətlərindən irəli gələn və inzibati orqanların hə- rəkətləri ilə vətəndaşlara ziyan vurulan mübahisələrə də baxılır. Fransada bunlar “ödəmə barədə mübahisə” adlanır 333 . 4) heç bir modeldə inzibati məhkəmə icraatı qaydasında həyata keçirilən məhkəmə nəzarəti qeyri-məhdud səlahiyyətə malik deyildir. 5) inzibati məhkəmə icraatının hər bir modeli üçün inzibati mübahisələrin qanunla müəyyənləşdirilmiş prosessual formada baxılıb həll edilməsi xarakterikdir. 332 Yıldırım T. Idari yargı. II Baskı. İstanbul: Beta, 2010, s.10 333 Ведель Ж. Административное право Франции. М.: Прогресс, 1973, s. 290 206 Mövcud olan sistemdən asılı olaraq inzibati məhkəmə icraatında mülki proses, inzibati proses və ya “kvazi məhkəmə prosesi” forması tətbiq oluna bilər. Anqlo-sakson ölkələrində “kvaziməhkəmə” prosesi forması dedikdə, “təbii ədalət müha- kiməsi” adlanan mühakiməyə xas prinsiplərə (aşkarlıq, çəkişmə, dinlənilmək imkanı, motivli qərar qəbul etmək vəzifəsi, qərar- dan şikayət imkanı və s.) uyğun həyata keçirilən proses başa düşülür. 3.2. Anqlosakson hüquq sistemli ölkələrdə inzibati məhkəmə icraatının xüsusiyyətləri Anglosakson hüquq sisteminə malik olan ölkələrdə inzibati ədliyyənin müvafiq anqlosakson modeli fəaliyyət göstərir. Hü- quq ədəbiyyatında “vahid məhkəmə sistemi” də adlandırılan 334 bu model ingilis hüququnun mühüm müddəası olan “hüququn üstünlüyü” (“rule of law”) prinsipinə əsaslanır və ümumi yuri- diksiya məhkəmələrinin nəzarəti altında inzibati mübahisələrə baxan xüsusi tribunalların yaradılmasını nəzərdə tutur. “Hüqu- qun üstünlüyü” prinsipinə görə, heç kim, hətta, idarə edən şəxs- lərin özləri də hüquqdan üstün hesab oluna bilməzlər. 335 Ədə- biyyatda haqlı qeyd olunur ki, inzibati ədliyyənin anglosakson sistemi bütün vəzifəli şəxslərin məhkəmə qarşısında bərabərliyi və məmurların vətəndaşların işlərinə baxan məhkəmələrin yurisdiksiyasından ayrılmasının yolverilməzliyi doktrinasından çıxış edir 336 . 334 Gözübüyük Ş.A. Yönetsel Yargı.17. Baskı. Ankara: Turhan Kitabevi, 2003, s. 3 335 Yargı raporu. Demokratikleşme sürecinde yargı kurumları. Stratejik düşünce enstitüsü. Ankara: Öncü Basımevi, 2010, s. 27 336 Aslanov M.S. Azərbaycanda inzibati ədliyyə. Bakı: Azərnəşr, 2009, s. 19 207 Bu cür hüquq sisteminə malik olan ölkələrdə “inzibati hüquq” (administrative law) fənninin mövcud olması, inzibati hüquqa dair kitabların yazılması 337 burada Avropa ölkələrində qəbul edilən anlamda inzibati hüququn mövcud olduğuna dəlalət etmir. Ölkədə inzibati hüququn meydana çıxması üçün ümumi hüquqla xüsusi hüquq sahələrinin biri-birindən ayrılması da tələb olunur. 338 Anqlo-sakson ölkələrində inzibati hüququn gec yaranmasına, kontinental hüquq sisteminə malik olan ölkələrdə olduğu kimi inkişaf etməməsinə hüququn bu cür bölgüsünün aparılmaması da səbəb olmuşdur . Hüququn ümumi və xüsusi sahələrə bölünmədiyi anqlo- sakson hüquq sisteminə malik olan ölkələrdə məhkəmə prese- denti hüququn əsas mənbəyi hesab olunur. Məhkəmə prese- dentinin bu ölkələrdəki hakim rolu inzibati məhkəmə icraatında da özünü biruzə verir. İnzibati məhkəmə icraatında məhkəmə presedenti əvvəllər baxılmış işlər üzrə çıxarılan, dövlətin ümumməcburi əhəmiyyət verdiyi oxşar mübahisələrin həlli zamanı digər məhkəmələr üçün hüquq norması qüvvəsinə malik olan məhkəmə qərar- larından ibarətdir. Hakimin qəbul etdiyi qərarda müəyyənləş- dirdiyi qaydalar digər məhkəmələrdə baxılan işlərə də analogiya əsasında tətbiq olunur. Hakim presedent doktrinası ilə baxdığı inzibati işin arasında analogiyanı müəyyənləşdirə bildiyi həddə presidentdən asılı olur. Analogiya aşkar etdiyi təqdirdə hakim təfsirin 337 Wade H.W.R. Administrative Law. 6th ed. Clarendon Press, 1988 ; Craig P.P. Administratif Law. Sweet & Maxwell, 1983 ; Foulkes D. Administrative Law. 6 thed. London: Butter worths, 1986; De Smith S.A., Brazier R. Constitutional and administrative Law. VI edition. London: Penguin Books, 1989, p.532 338 Balta T.B. İdare Hukuku I: Genel Konular. Ankara: AÜSBF Yayınları. Üniv. Basimevi, 1972, s. 140 ; Старилов Ю.Н. Административная юстииция: конец ХIХ – начало ХХ века. Хрестоматия. Ч.1. Воронеж: Изд., Воронежского гос. ун-та, 2004, с. 680 Yüklə 2,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|