Beyn əlxalq Çay Hövzələrinin Ətraf Mühitinin Qorunması (BÇHƏMQ) Müqavil ə №2011/279-666
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
36
tərəfindən tematik işlərdə aparılmışdır. Aparılmış araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, Respublikanın dağətəyi düzənliklərində ( o cümlədən Gəncə-Qazax düzənliyində ) yeraltı sular çökmə süxurlarında intişar tapmışlar və kəsilişdə olan süxurlar, xüsusən də, qrunt suları olanlar yaxşı sukeçiriciliyə malikdirlər. Digər tərəfdən qrunt suları əksər sahələrdə yer səthindən 0-3 m dərinlikdə qərarlaşdığından onların kimyəvi çirklənmədən təbii mühafizə şəraiti yoxdur. Təbii mühafizə şəraitini oynayan - “ ekran ” gil və gilcələrin qalınlığı əksər sahələrdə 1-2 m təşkil edir və qrunt sularının çox dərində yerləşdiyi (10-7m və çox) dağətəyi şleyfdə və çayların gətirmə konuslarının yuxarı hissələrində aerasiya zonalarındakı süxurlar yüksək sukeçiricilikli çaydaşları, çağıl və qumlardan ibarətdirlər. Ona görə hər hansı çirkləndiricinin şaquli miqrasiyası və horizontal- yəni sulu horizontla hərəkəti onun üçün ideal şəraiti yaradır.
Ümumiyyətlə Respublikanın dağətəyi düzənliklərində yayılmış qrunt suları çirklənmədən təbii mühafizə şəraitinə malik deyillər. Təzyiqli yeraltı sular, onların sərbəst yayıldığı yerlərdə çirklənmədən şərti mühafizə şəraitinə malikdirlər.
Gəncə regionunun hidrogeoloji xəritəsi şəkil 1.7 –də yeraltı suların axım modulu Şəkil 1.8-
də və regionda yeraltı suların yerləşməsi şəkil 1.9-da verilir. Şəkil 1.7 Gəncə-Qazax regionunun hidrogeoloji xəritəsi 37
Şəkil 1.8 Yeraltı suların axım modulu: (1) 0,1 l/s/ km 2 - dək (2) 0,1-1,0 l/s/ km 2 - arasında (3)1,0-10,0 l/s/ km 2 - arasında (4) 10,0 l/s/ km 2 – dən yüksək (5) yeraltı su izoxətlərinin sərhəddi.
prolüvial düzənlik şəraitində yeraltı və yerüstü sular arasındakı qarşılığlı əlaqənin öyrənilməsi su təchizatı və suvarma məqsədləri üçün onlardan kompleks istifadə olunması istər pozulmuş istərsədə pozulmamış (təbii) şəraitdə problemli məsələdir.
Belə düzənliklərdə o cümlədən Gəncə-Qazax dağətəyi düzənliyində yeraltı suların formalaşması əsasən çay sularının hesabına baş verir. Bu çaylar düzənliyin yuxarı hissəsində öz suyunun bir hissəsini itirir və ya hamısını itirərək quruyur.
38
Dağ çayları (Ağstafaçay, Tovuzçay, Şəmkirçay, Gəncəçay və s.) öz axımlarının 46%-ə qədərini infiltrasiyada itirir. Yeraltı suların axını istiqamətində düzənliyin mərkəz hissələrində çay sularının filtrasiyası nisbətən azalsa da burada da yeraltı suların əsas qidalanma mənbəyi olaraq qalır.
Azərbaycan Respublikasının dağətəyi düzənliklərində yeraltı su ehtiyyatlarının orta hesabla 27,2% çay sularının infiltrasiyası hesabına formalaşır. İntensiv suvarma aparılan sahələrdə magistral kanallardan sızmalar, suvarma sularının infiltrasiyası hesabına 23,2% yeraltı su ehtiyatı formalaşır. Bütövlükdə Gəncə-Qazax düzənliyində yeraltı su ehtiyyatlarının 60%-ə qədəri çay sularının infiltrasiyası nəticəsində əmələ gəlir.
Düzənlik ərazisində çay sularından suvarmaya istifadə prinsiplərindən asılı olaraq yeraltı su ehtiyyatlarının formalaşmasının 3 vəziyyətini qeyd etmək olar.
-
düzənlikdə yeraltı suların qidalanmasında rol oynamayan tranzit çaydan götürülür.
- Suvarmada istifadə olunan çay suyu təbii şəraiti pozulmamış ərazidə buradan axan çayın suyu hesabına kifayət qədər yeraltı su ehtiyyatı əmələ gətirir.
- Suvarmad a istifadə olunan çay suyu düzənlik ərazisində yeraltı suların formalaşmasında iştirak edən çaydan kanal vasitəsi ilə düzənlikdən kənarda götürülür. Hər üç hal düzənlik üçün mövcuddur və hidrogeoloji şəraitdə aşağıdakılar baş verir. Birinci halda yeraltı suların qidalanma ölçüləri kifayət qədər artır, onların səviyyəsi sürətlə qalxır və kritik dərinliyə yaxınlaşır.
İkinci halda yeraltı suların qidalanma sahələri dəyişir. Düzənliyin yuxarı hissəsində yerüstü sular kanallar vasitəsi ilə götürülərək onun mərkəzi və periferiya hissələrinə verilir. Burada zəif su keçiriciliyə malik gilli süxurlar daha çox inkişaf etmişdir. Ona görə də buxarlanma və transpirasiya proseslərinə suyun miqdarı çoxalır. Digər tərəfdən çay suyunun demək olar ki, hamısı suvarmaya s ərf olunur. Belə hallarda konkret sahələrdə şəraitdən asılı olaraq yeraltı su ehtiyatları çoxalada bilər, azala da bilər. Üçüncü halda yeraltı su ehtiyatlarının qidalanması azalır. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|