Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
münasibətlər dedikdə suveren dövlətlər arasında yaranan əlaqələr başa düşülür. Belə münasibətlər həm də, eyni zamanda, dövlətlərin təsis etdikləri hökumətlərarası (dövlətlərarası) beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə əmələ gələ bilər. Bu kimi təşkilatlar arasında yaranan əlaqələrin də nə üçün dövlətlərarası münasibətlər olmasının səbəbini biz, bundan əvvəlki fəsildə izah etmişik. Buna görə də həmin məsələyə yenidən qayıtmağa lazım bilmirik. Bir daha təkrar edərək göstəririk ki, hökumətlərarası (dövlətlərarası) beynəlxalq təşkilatların üzvləri yalnız dövlətlərdən ibarətdir; təbii ki, belə təşkilatlar arasında münasibətlər də dövlətlərarası münasibətlər hesab edilir. Dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlərdə isə subyekt qismində ancaq dövlətlər və hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatlar iştirak edə bilərlər. Buna görə də beynəlxalq hüququn subyektləri onlardan ibarətdir; çünki yalnız dövlətlərin və hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatların beynəlxalq hüquq subyektliyi vardır. Bunlardan əlavə, öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan millətlər (məsələn, Fələstin Azadlıq Təşkilatı), habelə dövlətəbənzər qurumlar da (məsələn, Vatikan) beynəlxalq hüququn subyekti hesab olunur. Beynəlxalq hüquq elmində, ənənəvi olaraq, beynəlxalq hüququn subyekti kimi dövlət və hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatlar tanınır. Buna uyğun olaraq, həmin subyektlər də beynəlxalq iqtisadi hüququn subyekti hesab edilir. Odur ki, beynəlxalq iqtisadi hüququn subyektləri dövlət və beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlardan ibarətdir. Qeyri-dövlət təsisatlarına (fiziki şəxslərə, təsərrüfat subyektlərinə, hüquqi şəxslərə, transmilli korporasiyalara, beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarına və s.) gəldikdə, qeyd etməliyik ki, onlar beynəlxalq hüququn nizamasalma predmetinə daxil olan dövlətlərarası beynəlxalq münasibətlərin iştirakçısı ola bilməzlər. Beynəlxalq hüquq subyektliyinə malik olmadıqlarına görə, onların belə münasibətlərdə subyekt rolunda iştirak etmələri qeyri- mümkündür. Bu səbəbdən də onlar beynəlxalq hüququn, o cümlədən BİH-in subyekti kimi tanına bilməzlər; həm də ona görə ki, müvafiq dövlətinhakimiyyəti və yurisdiksiyası altında olduqları üçün qeyri-dövlət təsisatları müstəqil statusa (hüquqi vəziyyətə) malik deyillər. 4.2 Dövlətin beynəlxalq iqtisadi hüquq subyektliyinin xüsusiyyəti Hər bir dövlət ümumi, xüsusi və fərdi beynəlxalq hüquqi statusa malik olmaqla özünün beynəlxalq subyektliyini realizə edir. Ümumi beynəlxalq hüquqi status beynəlxalq hüququn bütün dövlətlərə verdiyi hüquq və vəzifələrin məcmuudur. Xüsusi beynəlxalq hüquqi status isə beynəlxalq hüququn xüsusi normaları ilə bu və ya digər dövlətə və ya dövlətlərə verilir. Dövlətin iqtisadi hüquq və vəzifələri onun yurisdiksiyasında ifadə olunan suverenliyindən doğur. Fəaliyyət sferasına görə dövlətin ərazi və ərazidənkənar (məsələn, xaricdə olan dövlət orqanlarına, dövlət əmlakına, dövlətinözünün fiziki və hüquqi şəxslərin münasibətdə) yurisdiksiyası fərqləndirilir. Beynəlxalq iqtisadi hüquqda ərazidənkənar yurisdiksiya milli şəxslərin fəaliyyətinə nəzarətdə ifadə edilir. Ümumi qayda ondan ibarətdir ki, dövlət xüsusi şəxslərin ( sahibkarların) iqtisadi fəaliyyətinə görə məsuliyyət daşımır. Lakin, bəzi hallarda transmilli korporasiyaların hüquqazidd fəaliyyəti mənsubiyyət (qeydiyyat) dövlətinin ərazisilə bağlı olur və həmin dövlətdə istehsalı və ixracı qadağan olunan əmtəələr digər dövlətə keçirilir ki, bu da mənsubiyyət dövləti üçün də məsuliyyət yaradır. Digər halda tanınmayan ərazilərdə iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq istəyən şirkətlər mənsubiyyət dövləti tərəfindən həmin fəaliyyətdən çəkindirməlidirlər. Hakimiyyətin həcminə görə - tam və məhdud (məsələn, xaricdə yerləşən vətəndaşlara münasibətdə), həmçinin hakimiyyətin xarakterinə görə - qanunvericilik, icra və məhkəmə yurisdiksiyası fərqləndirilir. Bir dövlətin hakimiyyəti digər dövlətin hakimiyyəti ilə məhdudlaşır. Bu məhdudlaşmanı isə dövlət immuniteti prinsipi əsaslandırır. Qeyd etdiyimiz kimi, dövlətin suveren bərabərliyinə baxmayaraq, onların beynəlxalq iqtisadi hüquq subyektliyinin həcmi müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyi şərtləndirən faktor kimi iqtisadi münasibətlərdəki fərqli inkişaf tendensiyaları çıxış edir. İqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə dövlətlərin fərqləndirilməsi beynəlxalq iqtisadi hüquq çərçivəsində YBİQ-yə uyğun olaraq leqallaşdırılsa da, əksinə, bazar iqtisadiyyatına uyğun inkişaf modeli isə formalaşma prosesindədir. Dövlətlərin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqləndirilməsi formal (suveren) bərabərlikdən geri çəkilmə ilə, preferensiya sistemilə təmin edilir. İnkişafda olan dövlətlər üçün preferensiya institutunun təsisi BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransı (UNCTAD) çərçivəsində 1964-cü il «Prinsiplərilə» preferensiyaların ümumi sistemin qəbuluna təsadüf edir.Daha sonra, 1966-cı ildə Tariflər və ticarət üzrə baş Sazişdə (GATT – 1947), Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyasında (1974), Yeni beynəlxalq iqtisadi qayda haqqında Bəyannamə və Proqramda (1974), Ticarət preferensiyalarının qlobal sistemi haqqında Belqrad Müqaviləsində (1988) Dünya Ticarət Təşkilatı sazişlərində və s. möhkəmləndirilmişdir. Preferensiyaların daha ciddi sistemi Loma konvensiyalarında təsbit edilir. İnkişafda olan dövlətlərə preferensiya nəzərdə tutan ilk Loma (Toqo) Konvensiyası Avropa Birliyi və Afrikanı, Karib dənizi, Sakit Okean hövzəsindən 46 dövlətlə 1975-ci ildə bağlanmışdır. IV Loma Konvensiyası (1989) bağlanarkən dövlətlərin sayı 68 olmuşdur. Loma Konvensiyalarının sabitləşdirmə mexanizmlərinin əsasında kənd təsərrüfatı məhsullarına tətbiq olunan (Stabeks) və qeyd olunan ölkələrə maliyyə dəstəyi və mineral-xammal potensialının rəqabət qabiliyyətinin təmininə yönələn (Sismin) proqramları dayanır. 1971-1978-ci illərdə əksər qabaqcıl ölkələrdə preferensiaların sxemləri elan olunur və xüsusi milli preferensia sistemi olan hər bir dövlət inkişafda olan dövlətlərə preferensiya sistemindən təzyiq göstərmə aləti kimi istifadə etməyə başlayırlar. İnkişafda olan dövlətlərin qeyri-müəyyən statusu, həmçinin keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərə münasibətdə birtərəflilik, həmin dövlətlərə qarşı əksər halda diskriminasion siyasət üçün əsas verir. Dünya Ticarət Təşkilatının bütün sazişlərində inkişafda olan dövlətlər üçün davamlı uyğunlaşma, preferensiya mərhələlri hüququ Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|