Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

149. 
Gold  J.  Borrowing  by  the  international  monetary  Fund  fro m  nоn 
official  Lenders. The International  Lawyer. 1986.
 
 

---

Mövzu 9. Beynəlxalq vergi hüququ
 
 
9.1.  Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  (ikiqat  vergi  qoymanın  aradan 
qaldırılmasının) beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsinin bərqərar olması  
9.2. Beynəlxalq vergi hüququnun anlayışı və təyinatı 
9.3.Beynəlxalq vergi hüququnun prinsip və metodları 
9.4.Beynəlxalq vergi hüququnun mənbələri 
 
 
9.1. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin (ikiqat vergi qoymanın aradan 
qaldırılmasının) beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsinin bərqərar olması 
 
Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  beynəlxalq  hüquqi  tənzimlənməsi  müəyyən 
bir  tarixi  dövr  keçmişdir.  Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  universal  səviyyədə 
beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi səyləri XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərinə təsadüf 
edir.  Bu  səylər  Millətlər  Liqası  dövründən  başlamış,  BMT  çərçivəsində,  eləcə  də 
regional qurumlarda, o cümlədən İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatında davam 
etmişdir. 
Vergi  normaları  Versal  sülh  Müqaviləsində  (1919),  Şpisbergen  haqqında  1920-
ci il Paris Müqaviləsində. RSFSR ilə Persiya arasında 1921-ci il Müqaviləsində və s. 
təsbit olunmaqla müxtəlif vergi münasibətlərini tənzimləmişdir.  
 
1920-ci  ildə  Beynəlxalq  maliyyə  (Brüsel)  konfransında  müzakirə  obyekti  olan 
ikiqat  vergiqoyma  problemi  1921-ci  ildən  Millətlər  Liqasının  diqqət  mərkəzinə 
gətirilir.  1921-1945-ci  illərdə  Millətlər  Liqasının  Maliyyə  məsələləri  üzrə  Komitəsi 
bu  sahədə  təsis  edilmiş  Ekspertlər  Qrupunun  hesabatlarını  qəbul  edir.  Komitənin 
1923-1927-ci illər ərzində davam edən sessiyaları nəticəsində Qrup tərəfindən  
 
- birbaşa vergilərə  münasibətdə ikiqat vergiqoymanın qarşısının alınmasına dair 
ikitərəli razılaşma; 
 
-  vərəsəlik  öhdəliklərinə  münasibətdə  ikiqat  vergiqoymanın  qarşısının 
alınmasına dair ikitərəli razılaşma; 

---

 
- vergiqoyma ilə əlaqədar inzibati yardım haqqında ikitərəfli razılaşma; 
 
-  vergiqoyma  məqsədləri  üçün  dövlətlər  arasında  sahibkarlıq  gəlirlərinin 
bölüşdürülməsinə dair Nümunəvi konvensiya (1933) layihələri hazırlanır.  
 
Konvensiyalar müzakirə üçün üzv və qeyri-üzv dövlətlərə təqdim edilir.  
 
BMT təsis edildikdən sonra məsələnin həlli BMAT-nin əsas orqanlarından olan 
İqtisadi və Sosial Şura (ECOSOC) həvalə edilir. İqtisadi və Sosial Şuranın 1946-cı il 
2 (III) Qətnaməsi ilə Maliyyə Komissiyası təsis edilir. Komissiya maliyyə sahəsində, 
xüsusilə,  onun  hüquqi,  inzibati  və  texniki  aspektləri  ilə  bağlı  araşdırmalar  aparmalı 
və  Şuraya bununla bağlı tövsiyələrini təqdim etməli  idi.  Lakin  müxtəlif səbəblərdən 
problemin həlli ilə bağlı fəaliyyət əsasən Avropa Əməkdaşlıq Təşkilatına keçirilir.  
 
İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatı  çərçivəsində  Əmlaka  və  mirasa  görə 
ikiqat  vergiqoymanın  qarşısının  alınmasına  dair  Konvensiya  layihəsi  1966-cı  ildə 
dərc  edilir.  Maliyyə  Komitəsi  1976-ci  ildə  1963-cü  il  tarixli  İkiqat  vergiqoyma 
Konvensiyasının  layihəsinə  yenidən  baxıldıqdan  sonra  onu  qəbul  edir.  Təşkilatın 
1977-ci  ildə  qəbul  etdiyi  Gəlir  və  əmlaka  görə  ikiqat  vergiqoymanın  aradan 
qaldırılması  haqqında  Model  Konvensiyasının  dərc  edilməsi  xüsusi  olaraq  qeyd 
edilməlidir. 
 
İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatı  ilə  yanaşı  ikiqat  verginin  aradan 
qaldırılması  ilə  bağlı  tələblər  Latın  Amerikası  Azad  Ticarət  Assosasiyası  (LATFA) 
çərçivəsində  də  həyata  keçirilib.  1976-cı  ildə  LATFA  ölkələri,  üzv  ölkələr  və 
regional  kənar  ölkələr  arasında  ikiqat  vergiqoymanın  qarşısının  alınması  üçün 
meyarlar qəbul edir.  
 
Problemin daha geniş beynəlxalq hüquqi həlli Avropa üçün xaraqterikdir. Buna 
misal  olaraq,  Avropa  Şurası  çərçivəsində  tərtib  edilmiş  vergi  münasibətləri  üzrə 
qarşılıqlı  inzibati  yardım  haqqında  (1955)  Konvensiya  qeyd  edilə  bilər.  1972-ci  il 
Danimarka,  Fillandiya,  İslandiya,  Norveç,  İsveç  tərəfindən  Vergi  münasibətlərində 
inzibati  yardım  haqqında  Konvensiyaya  1973-cü  il  və  1976-cı  illərdə  düzəlişlər 
edilir.  1983-cü  ildə  Danimarka,  Fillandiya,  İslandiya,  Norveç  və  İsveç  tərəfindən 

---

bağlanmış  gəlir  və  əmlaka  görə  Skandinaviya  Konvensiyası  həmin  dövlətlərin 
iqtisadi inteqrasiyasında növbəti mərhələ kimi qiymətləndirilməlidir.  
 
Heç  şübhəsiz  ki,  regional  hüquqyaratma  sferasındakı  əməkdaşlıq  yumuşaq 
hüquq formasında olsa da, universal tənzimetməyə gətirib çıxarmalı idi. ECOSOC-un 
486 (XVI) 1953-cü il qətnaməsində qeyd edilir ki, istər inkişaf etmiş ölkələr, istərsə 
də  inkişafda  olan  dövlətlər  tərəfindən  verilən  vergi  güzəştləri  xüsusi  investor  üçün 
böyük praktik əhəmiyyət kəsb edir. Bu qətnamə ilə inkişafda olan dövlətlərə tövsiyə 
edilir  ki,  birtərəfli  qaydada  və  yaxud  da  xüsusi  müddəalara  malik  vergi  sazişləri 
bağlamaqla  xarici  investisiyalardan  gəlir  vergisi  yalnız  həmin  gəlirin  əldə  edildiyi 
ölkədə  alınmış  olsun.  Bu  tövsiyə  Beynəlxalq  Ticarət  Palatası  tərəfindən  də  müdafiə 
edilir.  
 
İkiqat vergiqoymanın aradan qaldırılması istiqamətində xüsusi tədbirlər 1960-cı 
illərə təsadüf edir. Dövlətlərarası  iqtisadi  mübahisələrin ayrılmaz tərkib  hissəsi kimi 
ikitərəfli  vergi konvensiyalarının  bağlanması təcrübəsi  genişlənir. 19565-ci  ilə qədər 
yalnız  çox  az  sayda  müqavilə  inkişaf  etmiş  və  inkişafda  olan  ölkələr  arasında 
bağlanmışdı.  Qeyd  etdiyimiz  kimi,  BMT  çərçivəsində  hüquq  yaradıcılığı  prosesinə 
İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatının  rəyləri  əhəmiyyətli  təsir  etmiş  olur. 
Təşkilatın  Maliyyə  Komitəsinin  bu  məsələ  ilə  bağlı  rəydə  qeyd  edilir  ki,  ənənəvi 
vergi  konvensiyaları  müəyyən  mənada  inkişafda  olan  dövlətlər  üçün  nəzərdə 
tutulmamışdır.  Komitə  həmçinin  qeyd  edirdi  ki,  əsas  məsələ  ondan  ibarətdir  ki, 
kapital  ixrac  edən  ölkələrin  öz  aralarında  ticarət  və  investisiya  münasibətlərinin 
inkişafı  və  inkişafda  olan  dövlətlər  və  kapital  ixrac  edən  ölkələr  arasımda  iqtisadi 
əlaqələrin yüksək səviyyədə qurulması baxımından əhəmiyyətli hesab etdikləri vergi 
konvensiyaları  yetərli  səviyyədə  bu  işə  təsir  göstərə  bilmir.  Sənayeləşmiş  ölkələr 
arasında bağlanan hazırki müqavilələr bəzən rezident ölkədən gəlirdən imtina etməyi 
tələb edir. Əksər hallarda  isə rezident ölkə  mənbə ölkəsi kimi çıxış edir. Belə qayda 
inkişafda olan dövlətlər və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr arasında tətbiq edilə 
bilməz. Məsələ ondadır ki, inkişafda olan dövlətlər və inkişaf etmiş dövlətlərdə əldə 
olunan  gəlirlər  kifayət  qədər  fərqlənir.  Buna  baxmayaraq  müvafiq  vergi 

---