Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

konvensiyalarında təsbit edilən bir sıra müddəalardan həm kapital ixrac edən ölkələr, 
həm  də  inkişafda  olan  dövlətlər  arasında  bağlanan  müqavilələrdə  də  geniş  istifadə 
edilir.  
 
Inkişaf  etmiş  dövlətlər  və  inkişafda  olan  dövlətlər  arasında  ikitərəfli  vergi 
müqavilələrinin  bağlanması  praktikasına  BMT-nin  İqtisadi  və  Sosial  Şurası 
tərəfindən xüsusi əhəmiyyət vermişdir.  
 
ECOSOC  1967-ci  il  4  avqust  tarixli,  1273  (XLIII)  saylı  Qətnaməsilə  müxtəlif 
iqtisadi  inkişaf  səviyyəli  dövlətləri,  regional  və  vergi  sistemlərini  bərabər  səviyyədə 
təmsil  edən  və  namizədliyi  dövlətlər  tərəfindən  irəli  sürülən,  lakin  “öz  şəxsində 
fəaliyyət  göstərən”  vergi  orqanlarının  məmurlardan  ibarət  “ad  hoc”  (ekspert)  İşçi 
Qrupu  təsis  edir.  İşçi  Qrupunun  əsas  vəzifəsi  vergi  münasibətlərinin  tənzimlənməsi 
sahəsində  maraqlı  olan  beynəlxalq  təşkilatlarla  müvafiq  məsləhətləşmələrin 
aparılması  vasitəsilə  inkişaf  etmiş  və  inkişafda  olan  ölkələr  arasında  vergi 
müqavilələrinin bağlanılması prosesinin sadələşdirilməsi, onların təkminləşdirilməsi, 
bir sözlə nümunəvi mexanizmin təsis edilməsi olmuşdur.  
 
 BMT  Model  Konvensiyası  ikiqat  vergiqoymanı  aradan  qaldırmaqda  ərazi 
(mənbə)  və  yaşayış  yeri  prinsipi  arasında  bir  növ  kompromis  mövqedən  çıxış  edir. 
Hərçənd  ki,  hazırki  Model  Konvensiya  İqtisadi  Əməkdaşlıq  və  İnkişaf  Təşkilatının 
Model Konvensiyasına nisbətdə mənbə prinsipinə daha çox önəm verir. Bu da onunla 
bağlıdır ki, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin 
klubu  kimi  çıxış  edir.  BMT-nin  Model  Konvensiyası  isə  təbii  ehtiyatların  əsasən 
inkişafda olan, eyni zamanda keçid iqtisadiyyatlı dövlətlərdə olduğunu nəzərə almalı 
idi. Ona görə də, universal Model Konvensiya kompromis mövqeyə əsaslanır.  
 
Model  konvensiyaların  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  əhəmiyyəti  onunla 
izah edilir ki, bu sahədə dünyada 180-dən çox ölkənin iştirakını əhatə edən 2070-dən 
çox ikitərəfli vergi sazişləri qəbul edilmiş və bu proses sürətlə genişlənməkdədir.  
 
9.2. Beynəlxalq vergi hüququnun anlayışı və təyinatı  
 

---

 
Beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi dövlətlərin 
daxili  yurisdiksiyasından  kənara  çıxan  vergi  münasibətlərinin  hüquqi  tənzimetmə 
formasıdır.  Başqa  sözlə,  həmin  normalar  tənzimetmənin  obyekti  kimi  çıxış  edən 
vergi münasibətlərinə uyğun olaraq beynəlxalq vergi hüququ kimi təzahür edir.  
 
Beynəlxalq  vergi  hüququnun  predmetini  beynəlxalq  vergi  münasibətləri  təşkil 
edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin sistemi isə özündə  
-  vergi yurisdiksiyası ilə bağlı dövlətlərin fəaliyyətini; 
-  vergi orqanlarının beynəlxalq əməkdaşlığında formalaşan münasibətləri; 
-  beynəlxalq təşkilatlarla dövlətlərin vergi məsələləri üzrə münasibətlərini; 
-  dövlətin  xarici  fiziki  və  hüquqi  şəxslərdən  və  ya  rezidentlərin  xaricdəki 
gəlirlərdən, 
əmlakından vergi və yığımların alınması üzrə münasibətləri təsbit edir.  
 
Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  məzmunu  beynəlxalq  vergi  hüququnun 
subyektlərinin  hüquq  və  vəzifələrinin  realizəsində  ifadə  edilir.  Beynəlxalq  vergi 
münasibətlərinin  tənzimlənməsi,  bir  qayda  olaraq,  beynəlxalq  müqavilələrlə  həyata 
keçirildiyindən problem  də beynəlxalq  vergi  hüququnun predmeti kimi təzahür edir. 
Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  tənzimlənməsində  beynəlxalq  vergi  hüququ  ilə 
bərabər  dövlətdaxili  vergi  hüququ  da  xüsusi  funksiyaya  malikdir.  Digər  sferalarda, 
məsələn, valyuta-maliyyə sferasında olduğu kumi, beynəlxalq vergi münasibətlərində 
də  milli  vergi  hüququ  həmin  münasibətlərin  beynəlxalq  xarakterini  nəzərə  almaya 
bilməz.  
 
Beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  beynəlxalq  hüquqi  tənzimlənməsi  - 
beynəlxalq vergi hüququ beynəlxalq iqtisadi hüququn yarımsahəsi olaraq beynəlxalq 
ticarət,  maliyyə,  investisiya  və  d.  sahələrlə  sıx  qarşılıqlı  əlaqəyə  malikdir.  Vergi 
münasibətləri  birbaşa  olaraq  beynəlxalq  ticarətə  təsir  edən  faktorlardandır. 
Beynəlxalq inteqrasiya prosesinin genişlənməsi və surətlənməsi ilə vergiqoyma, onun 
ayrı-ayrı  məsələləri  tədricən  daha  geniş  formada  beynəlxalq  hüquqi  tənzimetməyə 
məruz  qalmaqdadır.  Vergiqoymanın  digər  forması  kimi  uzun  müddət  dövlətin 
büdcəsinin  doldurulmasını  təmin  edən  gömrük  rüsumları  çıxış  edir.  Artıq  birmənalı 

---

olaraq demək olar ki, kömrük tarif tənzimlənməsi beynəlxalq  hüquqi tənzimetmənin 
(GATT/WTO) obyektinə salınmışdır. Gömrük rüsumu da bu və ya digər məhsuldan, 
onun sərhədi keçdiyi anda götürülən xüsusi formasıdır. GATT-ın IX maddəsinin 1-ci 
bəndinə  qeyd-şərtdə  nəzərdə  tutulur  ki,  razılığa  gələn  dövlətlər  idxal  və  ixraca 
münasibətdə  “gömrük  rüsumlarından,  vergi  və  yığımlardan  başqa”  hər  hansı  bir 
məhdudiyyətlər  və  qadağalar  müəyyən  etməyəcək  və  saxlamayacaqlar.  Əgər  dövlət 
idxal və ixracı məhdudlaşdırmaq istəsə, bu halda yalnız gömrük rüsumu və ya anoloji 
vergilərlə bunu etməlidir.   
 
Beləliklə,  beynəlxalq  vergi  münasibətlərinin  universal  səviyyədə  beynəlxalq 
hüquqi  tənzimlənməsi  yalnız dolayı, daha  çox qeyri-müəyyən  və  gizli  xaraqter kəsb 
edən  vergi  və  yığımlara  qarşı  yönəldiyi  halda,  şəxslərin  gəlirlərinə  yönələn  birbaşa 
vergilərə  şamil  edilməyib.  Birbaşa  vergilər  dövlətlərin  maliyyə-iqtisadi  inkişafının 
müxtəlifliyindən  asılı  olaraq  onların  daxili  yurisdiksiyasında  qalmaqdadır.  Lakin 
burada  da  beynəlxalq  hüquqi  tənzimetmənin  təsiri  istisna  edilmir.  Belə  ki,  birbaşa 
vergilər  ayrı-seçkiliyə  əsaslanmamalıdır.  Əks  halda,  yerli  əmtəələr  münasibətdə  hər 
hansı  bir  fərqli  imtiyaz  (məsələn,  gəlir  vergisindən  azad  etmə)  onların 
subsidiyalandırılması  kimi  (GATT-ın  prinsiplərindən)  rəqabət  qanunvericiliyinin 
pozulması  olacaq.  Başqa  sözlə,  birbaşa  vergilərə  münasibətdə  universal  səviyyədə 
GATT-ın  prinsipial  qaydaları  (vergiqoymada  ayrı-seçkiliyə  yol  verməmək,  haqsız 
rəqabətin  istisna  edilməsi,  transparentlik  və  s.)  tətbiq  edilir.  Birbaşa  vergiqoyma 
məsələlərinin  daha  ətraflı  tənzimlənməsi  əsasən  ikitərəfli,  regional  və  regionlararası 
səviyyədə beynəlxalq hüququn obyektini təşkil edir. İstər öncə qeyd etdiyimiz halda, 
istərsə də birbaşa vergilərə münasibətdə dövlətlərarası əməkdaşlığın məqsədi eyniadlı 
ikiqat  vergilərin  istisnasına,  həmçinin  vergilərdən  yayınmanın qarşısının alınmasına, 
vegi orqanları arasında əməkdaşlığa yönəlib.  
 
9.3. Beynəlxalq vegi hüququnun prinsip və metodları  
 
 
  

---