Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti
Yüklə 2,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
həll edilməli olduğunu, eyni zamanda vətəndaş müharibələri və hərbi çaxnaşmalarla əlaqədar xarici əmlaka dəyən zərərə görə dövlətin məhsuliyyət daşımasını bəyan edilirdi. Xarici investisiya münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi istiqamətində növbəti mərhələ XX əsrin 30-cu illərində Millətlər Liqasına təsadüf edir. İstər Millətlər Liqası, istərsə də 1930-cu ildə beynəlxalq xüsusi hüququn məcəllələşdirilməsi üzrə Haaqa konfranslarında da xaricilərin əmlakına vurulan zərərə görə dövlətlərin məhsuliyyəti haqqında məsələyə baxılsa da, həmin konfranslarda da nəticə lədə edilməmişdi. Bu istiqamətdə konsepsiyaların hazırlanması ayrı-ayrı inkişaf etmiş dövlətlər üçün də xaraqterik olmuşdur. Xüsusən də, 1030-cu ildə Harvard univerisetində (ABŞ) hazırlanan xaricilərin əmlakına vurulan zərərə görə dövlətlərin məhsuliyyəti haqqında konvensiya layihəsini qeyd etmək olar. ABŞ-ın bu sahədəki fəaliyyəti II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə daha da genişlənir və Avropanın bərpası istiqamətində “Marşal planının” tərkib hissəsi kimi siyasi risklərin sığortalanması ideyası irəli sürülür. 10.2. Xarici investisiyaların milliləşdirilməsi və əldə olunmuş gəlirlərin sərbəst köçürülməsi problemi Dövlətin xarici investisiyanı milliləşdirmək hüququ beynəlxalq hüququn ən mübahisəli məsələlərindən bir olaraq qalmaqdadır. Milliləşdirmə müxtəlif ad və formada qəbul edilməkdədir. Beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında milliləşdirməni bəzən ekspropriasiya ilə eyniləşdirirlər. İnvestisiya təminatları üzrə çoxtərəfli agentliyin təsis edilməsi haqqında 1985-ci il Seul konvensiyasında qeyd olunur ki, səğorta ediləni qəbul edən dövlətdə xüsusi mülkiyyət hüququndan və investisiya fəaliyyətinin nəticəsi olan gəlirlərdən məhrum edəcək hər hansı bir qanunvericilik hərəkəti və ya hərəkətsizliyi ekspropriasiya kimi qiymətləndirilir. UNCTAD-ın sənədlərində milliləşdirmənin formaları kimi - birbaşa milliləşdirmə; - sənayenin müəyyən sahələrinin milliləşdirilməsi; - xüsusi məqsədlər üçün yığımlar; - sürünən (gizli) milliləşdirmə fərqləndirilir. Hüquqi baxımından birbaşa milliləşdirmə məcburiyyət qarşısında ictimai təlabatdan irəli gələrək xarici investorun mülkiyyətinin bütünlüklə müsadirəsini nəzərdə tutur və dövlətin öz iqtisadiyyatı üzərində nəzarəti tam ələ alınması zamanı baş verir. Konkret sahələrin birbaşa milliləşdirməsi iqtisadiyyatının müəyyən sahələrində dövlət inhisarının bəyan edildiyi zaman baş verir. Xüsusi məqsədlər üçün yığımlar isə, sənayenin müəyyən sahəsində tam inhisar fəaliyyəti həyata keçirən hüquqi şəxsə qarşı tətbiq olunan tədbirlər başa düşülür. Bəzən sinonim kimi istifadə edilən milliləşdirmənin ekpropriasiyadan fərqi ondan ibarətdir ki, milliləşdirmə sənayenin konkret sahələrində aparılan və kütləvi milliləşdirmə zamanı isə kompensasiyanın ödənilməsi nəzərdə tutulmur. Beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında xarici mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırılması formaları üzrə konkret mövqe olmasa da, onları növbəti qaydada fərqləndirmək olar: - milliləşdirmə xarici hüquqi və ya fiziki şəxsə məxsus olan əmlakın ictimai mənafe naminə götürülməsidir. Milliləşdirmə haqqında qərarı xüsusi dövlət orqanı qəbul edir. Ilk milliləşdirmə faktı qeyd etdiyimiz kimi 1938-ci ildə Siciliya kralının kükürd istehsalı sahəsində dövlət inhisarının yaradılmasına təsadüf edir. Daha sonra Çində (1911), Sovet Rusiyasında (1918), Meksikada (1938) və digər ölkələrdə tətbiq edilib. - rekvizisiya məcburiyyət qarşısında əvəzi ödənilməklə xarici mülkiyyətin müvəqqəti müsadirəsidir. Müsadirə səbəbi kimi fors-major halları çıxış edir. - konfiskasiya cinayət bə ya hüquqpozma hallarında sanksiya kimi tətbiq olunan müsadirə formasıdır. O əsasən yerli və ya beynəlxalq arbitrajlar tərəfindən tətbiq olunur. İnzibati və ya mülki hüquqi məhsuliyyət kimi də çıxış edə bilər. - ekspropriasiya ictimai, sosial, iqtisadi, mədəni və digər zərurətdən irəli gələrək əvəzi tam, ədalətli və çevik qaydada ödənilməklə zarici mülkiyyətin müsadirəsini nəzərdə tutur. İlk ekspropriasiya hadisəsi 1928-ci ildə Polşa hökuməti tərəfindən Çorzof sahəsindəki alman fabrikinin müsadirəsi olmuşdur. Ekspropriasiya qanuni və ya qeyri-qanuni ola bilər. Qeyri-qanuni ekspropriasiya zamanı götürülən əmlakın əvəzində tam, ədalətli və adekvat kompensasiya verilmir. Xarici əmlakın hüququnun məhdudlaşdırılması üzrə fəaliyyətin fərqləndirilməsi dövlətdaxili qanunvericilik üçün də xarakterikdir. Xarici investisiyaların müdafiəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının 1992-ci il Qanununda da milliləşdirmə təsbit edilib. Qanunun XI maddəsində qeyd olunur ki, Azərbaycan Respublikasında xarici investisiya Azərbaycan Respublikasının xalqına və dövlət mənafelərinə zərər vuran müstəsna hallar istisna olmaqla milliləşdirilmir. Milliləşdirmə haqqında qərarı Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qəbul edir. Təbii fəlakət, qəza, epidemiya, epizootiya və fövqəladə xaraqter daşıyan bütün başqa hallar istisna olmaqla xarici investisiya rekvizisiya edilmir. Rekvizisiya haqqında qərarı Nazirlər Kabineti qəbul edir. Milliləşdirmə və rekvizisiya tədbirləri tətbiq edildikdə milliləşdirilmiş və ya rekvizisiya olunmuş əmlakın bu tədbirlər görüldüyü vaxtakı real dəyərinə uyğun tam, ədalətli, adekvat və gecikdirilmədən xarici valyuta ilə kompensasiyası ödənilir. Beynəlxalq iqtisadi hüquqda milliləşdirmənin sürünən və gizli formaları fərqləndirilir. Milliləşdirmənin gizli formaları dedikdə dolayı yola xarici investoru mülkiyyət hüququndan məhrum etmək başa düşülür. Vergilərin artırılması, qanunvericilik qaydalarının ağırlaşdırılması, idxal-ixrac məhdudiyyətlərinin qoyulması, inzibati əsaslarla qiymət siyasətinin tənzimlənməsi, bank hesablarına həbs qoyulmasi, əmək haqqının həddən artıq qaldırılması tələbi, kompaniyanın idarə heyətinin yerli menecerlərlə əvəz olunması və s. kimi tədbirlər milliləşdirmənin sürünən formasının elementləri kimi qiymətləndirilir. Xarici investisiyanın qorunmasında gəlirin və sərmayənin sərbəst formada repatriasiyası xarici investor üçün prinsipial məsələlərdən biridir. Buna görə kapital ixrac edən dövlətlər investisiya fəaliyyətinin nəticəsi olan gəlirlərin sərbəst formada köçürülməsinə ciddi zəmanət tələb edirlər. Sərmayələrin təşviqi və qarşılıqlı forması haqqında müqavilələrdə bu məsələni tənzim edən xüsusi müddəalar təsbit edilir. Yüklə 2,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|