Beynəlxalq iqtisadi hüquq anlayışı Beynəlxalq iqtisadi hüququn nizamasalma predmeti

Mərkəzdə  Aİ  dayanmaqla  enerji  resurslarının  beynəlxalq  ticarətində 
liberallaşdırma  prinsipi  Azərbaycan  Respublikası,  Orta  Asiya  (Qazaxıstan, 
Türkmənistan,  Özbəkistan),  RF,  Latın  Amerikası,  Karib  hövzəsi  ölkələri  ilə 
əməkdaşlığın da əsasını təşkil etməkdədir. 
. 
 
11.9. Enerji effektivliyi və ətraf mühitin mühafizəsi prinsipi 
 
 Beynəlxalq  enerji  münasibətlərinin  tənzimlənməsi  zamanı  meydana  çıxan 
problemlərdən  biri  də  ətraf  mühitin  mühafizəsidir.  Müasir  dövrdə  enerji  sektorunda 
bağlanan  kontraktlarda,  beynəlxalq  sazişlərdə  ətraf  mühitə  xüsusi  əhəmiyyət  verilir. 
Enerji  sektoruna  xarici  investisiyaları  cəlb  etmək  istəyən  dövlətin  qəbul 
etdiyi  ilk  normativ-hüquqi  aktlardan  biri  də  ətraf  mühitin  mühafizəsi  ilə  bağlı 
qanunvericilik  aktları  olur.  Hətta  bağlanmış  kontraktlarda  müvafiq  öhdəliyi  əks 
etdirən  norma  ifadə  olunmadığı  halda  da,  tərəflər  ətraf  mühitin  mühafizəsini  təmin 
etməyin  vacibliyini  qəbul  edirlər.  Başqa  sözlə,  bu  məsələnin  həlli  adət  hüququ  kimi 
formalaşmaqdadır. EXM-də ətraf mühitin mühafizəsində meyar enerji effektivliyi ilə 
şərtləndirilir. 
Şərti 
olaraq 
prinsipi 
də 
enerji  effektivliyi  və  ətraf  mühitin  mühafizəsi  kimi  qəbul  etmək  olar.  Müqavilədə 
qeyd  olunur  ki,  ətraf  mühitə  mənfi  təsiri  enerji  effektivliyini  yüksəltməklə  aradan 
qaldırmaq olar. Enerji effektivliyi müəyyən əmtəə və xidmətin keyfiyyətini və ya işə 
yararlılıq  xüsusiyyətini  azaltmadan  daha  az  enerji  sərf  etməklə  eyni  say  tərkibini 
saxlamağa yönələn tədbir kimi dəyərləndirilir. 
Enerji effektivliyi və ətraf mühitin mühafizəsi prinsipi 
-  enerji  effektivliyi  sferasında  normativ  aktların  işlənib  hazırlanmasında 
əməkdaşlığı; 
-  ətraf  mühitə  və  dünya  iqliminə  enerji  dövriyyəsinin  mənfi  təsirini  azaltmaq 
məqsədilə  enerji  effektivliyi  sferasında  müvafiq  hüququn  yaradılması  ilə  bağlı 
siyasətin müəyyən edilməsi: 

---

- enerji resurslarının hasilatı, nəqli zamanı texniki standartların gözlənilməsini; 
-  enerji  resurslarının  qiymətini  rəqabətə  əsaslandıraraq  ekoloji  xərclər  tam 
daxil  olmaqla  enerji  effektivliyi  və  müvafiq  ətraf  mühitin  mühafizəsi  aspekti  ilə 
dəyərləndirməni; 
-  enerji  effektivliyinin  yüksəldilməsi  üçün  maliyyə  ilə  bağlı  hökumətlərarası 
əməkdaşlığı və s. nəzərdə tutur. 
Beynəlxalq sazişlərdə ekoloji baxımdan əsaslandırılmış, texniki  təhlükəsizliyə 
cavab  verə  biləcək  yeni  texniki  avadanlıqların  tətbiqi  sahəsində  dövlətlərarası 
əməkdaşlığa  xüsusi  fikir  verilir.  EXM-ə  qəbul  edilmiş  Protokolda  qeyd  olunur  ki, 
Enerji Xartiyasına Müqaviləyə uyğun olaraq razılığa gələn tərəflər enerji effektivliyi 
və ekoloji baxımdan əsaslandırılmış texnologiyanın ticarəti sferasında əməkdaşlığı və 
enerjiyə aid xidmət və idarəçilik metodlarını təşviq edirlər. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsini  enerji  effektivliyinin  meyarlarına,  normativlərinə 
riayət  etməklə  təmin  etmək  olar.  Beynəlxalq  Atom  Enerjisi  Agentliyi  dinc 
məqsədlərlə  atom  enerjisindən  istifadə  sahəsində  mütəmadi  olaraq  özünün 
standartlarının  müəyyən  edir.  Avropada  müvafiq  məsələlərlə  Atom  Enerjisi  üzrə 
Avropa  Agentliyi  məşğul  olur.  Qeyd  olunan  sferada  standartlar  Atom  Enerjisi  üzrə 
Avropa Birliyinin təsis olunması haqqında Müqavilədə, 1957-ci il Avropa Birliyinin 
təsis  olunması  haqqında  Roma  Müqaviləsində  də  əks  olunub.  Sonuncu  müqavilədə 
qeyd  olunur  ki,  təbii  ehtiyatların  istifadəsində  rasionallığın  gözlənilməsi  zəruri 
məsələlərdən biridir (m.174). 
Tamamilə tullantısız texnologiya olmasa da, minimum tullantılı texnologiyanın 
tətbiqinə  nail  olmaq  lazımdır.  Bu  məsələ  bu  və  ya  digər  formada  Ətraf  mühit  üzrə 
BMT  Proqramında:  Ozon  təbəqəsini  dağıdan  maddələr  üzrə  1987-ci  il  Monreal 
Protokolunda,  İqlim  dəyişikliyi  haqqında  BMT-nin  1992-ci  il  Konvensiyasında, 
həmin  Konvensiyaya  1997-ci  il  Kioto  Protokolunda  və  s-də  öz  əksini  tapıb.  Kioto 
Protokolunda  bərpa  olunan  enerji  növlərindən  geniş  istifadə  ilə  yanaşı  zərərli 
maddələrin  udulmasını  təmin  edən  ekoloji  baxımdan  təhlükəsiz  texnikanın  tətbiqi 
təşviq edilir. 

---

Beynəlxalq hüquqda olduğu kimi ayrı-ayrı dövlətlərin daxili qanunvericiliyində, 
həmçinin  enerji  resurslarının  kəşfiyyatını,  hasilatını  və  nəqlini  tənzim  edən 
beynəlxalq  kontraktlarda  ətraf  mühitin  mühafizəsilə  bağlı  normalara  xüsusi  diqqət 
verilir.  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasında  (hər  kəsin  sağlam  ətraf 
mühitdə  yaşamaq  hüququ  ilə  yanaşı  (m.39,  I))  ekoloji  hüquqpozma  ilə  əlaqədar 
sağlamlığa və əmlaka dəymiş ziyanın əvəzini almaq hüququ qeyd olunur (m.39,11). 
Azərbaycan  Respublikasının  Ekoloji  təhlükəsizlik  haqqında  (1995),  Ətraf 
mühitin  mühafizəsi  haqqında  (1999)  Qanunlarında  ətraf  mühitin  mühafizəsi  prinsipi 
öz  əksini  tapıb.  AR-ın  Yerin  təkindən  istifadə  haqqında  1998-ci  il  Qanununda  da 
enerji  daşıyıcılarından  istifadə  zamanı  ətraf  mühitin  mühafizəsində  səmərəli, 
kompleks və təhlükəsiz istifadə prinsipi nəzərdə tutulur. 
AR-in  neft  kontraktlarından  «Əsrin  Müqaviləsində»  qeyd  olunur  ki,  podratçı 
beynəlxalq  neft  sənayesinin  hamılıqla  qəbul  olunmuş  standartlarına  səylə  əməl 
edərək  ətraf  mühitin,  o  cümlədən  məhdudiyyət  qoymadan  yerin  üstü  və  təkinin, 
dənizin,  havanın,  göllərin,  çayların,  flora  və  faunanın,  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin, 
digər  təbii  ehtiyatların  və  əmlakın  vəziyyətinin  hər  hansı  potensial  pozuntularını 
minimuma  endirmək  üçün  göstərilən  standartlara  müvafiq  surətdə  həyatın,  ətraf 
mühitin  əmlakın  mühafizəsi  növbəliliyilə  bütün  zəruri  tədbirləri  görərək,  neft 
əməliyyatlarını  lazımı  səmərəliliyə  və  təhlükəsizliyə  uyğun  olaraq  aparır  (m.2,1). 
Podratçı  AR-in  səhiyyə,  təhlükəsizlik  texnikasına,  ətraf  mühitin  mühafizəsinə  və 
bərpasına  hamılıqla  tətbiq  edilə  bilən  mövcud  və  gələcək  qanunlarına,  yaxud 
qərarlarına tabe olur, bu şərtlə ki, həmin qanun, qərarların tələbləri saziş bağlanarkən 
qüvvədə  olan  normaların  və  podratçının  tabe  olduğu  beynəlxalq  neft  sənayesi 
praktikasının  tələblərindən  sərt  olmasın  (m.26.3).  Sazişin  XI  əlavəsində  avadanlığın 
təhlükəsiz istismarı üçün tanınmış beynəlxalq təşkilat və assosiasiyaların Amerikanın 
Neft  İnstitutunun  (API),  Britaniya  Standartlar  İnstitutunun  (BSI),  Avropa 
Normalaşdırma Komissiyasının (SEN) tövsiyələri əsas götürülür. 
Enerji effektivliyi və ətraf mühitin  mühafizəsi prinsipinə görə  müəssisələr üçün 
karbon  vergisi deyil, parnik effekti  yaradan tullantı kvotaları  ilə ticarətin beynəlxalq 

---