emas.
Boshqacha aytganda, ekologiyani tabiat muhofazasining nazariy asosi deb
qarash mumkin. O„z navbatida, tabiat muhofazasi – ekologik vazifalarning amaliy
tadbirlari va hal etish usulidir. SHu ma‟noda ba‟zi hollarda qo„llaniladigan
«Texnik ekologiya», «Sanoat ekologiyasi» va ba‟zi tushunchalar ekologik fan
hisoblanmaydi.
Ular faqat ekologik masalalarning muhandislik echimini ta‟minlaydi va
dastlab tabiiy muhitning sifatini saqlab qoladi.
3. Ekologiyaning asosiy bo‘limlari.
Ekologiya jadal rivojlanayotgan
fanlardan biridir. Ko„pgina mamlakatlarning oliy o„quv
yurtlari dasturlarida
ekologiya fizika, matematika, kimyo fanlari bilan bir qatorda fundamental fanlar
qatoriga kiritilgan. Albatta, ekologiyada barcha nazariy qoidalar etarli darajada
hozircha o„z o„rnini topganicha yo„q, u mazmunan fundamental emas. Bu
ekologiyaning nisbatan yoshligi hamda
yuqorida qayd etilganidek, jadal
rivojlayotganligidan dalolat beradi.
SHuning uchun ham ushbu ma‟ruzalar matnida dunyoning barqaror
rivojlanish konsepsiyasi modellarini,
iqtisodiy, ekologik va energetik manbalarni
bir tizimga birlashtirish loyihasining bahosini, hayotning kelib chiqish gipotezasi
kabi bahsga sabab bo„ladigan, tortishuvga chorlaydigan masalalarni o„rtaga
tashlandi.
Bu masalalar ekologik yo„nalishdagi fanlar bo„limlari qatoriga kiradi.
So„zsiz, ekologiya boshqa fanlar singari nafaqat turdosh fanlar g„oyalarini o„ziga
singdiradi va uning o„zi ham quyidagi bo„limlarga bo„linadi.
Umumiy ekologiya – o„zaro bog„liq va o„zaro harakatdagi organizmlarning
yashash muhiti qonuniyatlari haqidagi fan. Umumiy ekologiyaning asosiy vazifasi
1954 yili Kievda bo„lib o„tgan ekologlarning III
konferensiyasi qarorlarida
quyidagicha belgilangan: 1) organizmlar va muhit o„rtasidagi ko„p qirrali
munosabatlarni aniqlash uchun turlarning muhitga tarixiy moslanish yo„llarini
o„rganish; 2) turning yashash shakli bo„lmish tur vakillari hosil qiladigan va
rivojlanadigan populyasiyalarni o„rganish bilan bir vaqtda ularning farqlanishi, son
va sifat o„zgarishini o„rganish; 3) ma‟lum joyda, ma‟lum muhit hosil bo„lgan va
rivojlanayotgan biotsenozlarni, ular ichidagi organizmlarning
munosabatlarini
o„rganish (Ergashev A., 2003). Umumiy ekologiya o„z navbatida autekologiya va
sinekologiyaga bo„linadi.
Autekologiya muhit bilan aloqador va o„zaro harakatdagi turlar
populyasiyasi yoki ularning kelib chiqishi va turlararo munosabatini o„rganadi.
SHuning uchun ba‟zan ekologiyaning bu bo„limi turlar ekologiyasi deb ham
yuritiladi. Bu atama 1896 yilda K. SHryoter tomonidan kiritilgan.
Sinekologiya har-xil muhitda yashovchi organizmlarning o„zaro va abiotik
muhit bilan bog„liqligini o„rganadi. SHuning uchun uni o„zaro aloqadorlar
ekologiyasi deb ham yuritiladi. O„rta Osiyoda sinekologiyanng
rivojlanishida
D.N. Qashqarovning xizmati katta. Autekologiya va sinekologiya, o„simliklar
ekologiyasi va hayvonlar ekologiyasi (zooekologiya) bilan chambarchas bog„liq.
Ekologiyaning yana bir tarmog„i inson ekologiyasi hisoblanadi. Ba‟zi
olimlar uni umumiy ekologiyaning mustaqil toksonomik tarmog„i deb
hisoblashmoqda, ammo muhit bilan inson munosabatida ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy
tavsifdagi qonunlar ham ta‟sir etadi. SHuning uchun ekologiyaning bu bo„limini
ijtimoiy ekologiya deb ham yuritishmoqda. A.V. Losevning o„quv qo„llanmasining
so„z boshida taniqli serb olimi Danilo Markovich bunga quyidagicha ta‟rif beradi:
«Ijtimoiy ekologiya – bu ilmiy fan bo„lib, amaliy o„rganish va nazariy tahlil qilish
jarayonida jamiyat, tabiat, inson va uning yashash muhiti hamda insoniyatning
global muammosi bo„lgan yashash muhitini nafaqat saqlab qolish,
balki
yaxshilash yo„llarini o„rganadi» (1998, 3-bet).
Ekologiya, evolyusion biologiya, genetika va poleontologiya tutash kelgan
joyda evolyusion ekologiya vujudga kelgan bo„lsa, tarixiy geologiya,
paleogeografiya va paleoklimatologiyalar tutashgan
joyda esa paleoekologiya
vujudga keldi. Oxirgi o„n yillikda shahar ekologiyasi, qishloq xo„jalik ekologiyasi
(yoki agroekologiya) va sanoat ekologiyasiga bo„lingan hududiy ekologiya
rivojlandi. Ba‟zan ularni maxsus (yoki amaliy) ekologiyaga birlashtiradilar.
Undan umumiy ishlab chiqarish jarayonida jamiyatning tabiiy muhit bilan o„zaro
harakatini o„rganuvchi injenerlik ekologiyasi ajralib chiqdi. Kosmos ekologiyasi,
xujayralar ekologiyasi va mikroorganizmlar ekologiyasi kabi ekologiyaning
tarmoq va bo„limlari jadal ravishda rivojlanmoqda.
Xullas, ekologiyaning yana bir: Er sharining tirik qismi haqidagi bo„limi -
global ekologiya vujudga keldi.
Global ekologiya butun Er sharini o„z ichiga oluvchi biosfera (hayot
qobig„i) ni o„rganadi.
Dostları ilə paylaş: