Bmt-nin 822 və 853 saylı qətnamələrindən əvvəl işğal olunmuş Azərbaycan ərazisi

- 
Ağa  b ə y   atxndan  yıxılıb  qolu-qıçı  sm m ış.  Çırağüz  kəndinə 
apanlmışdır,  -  cavabını  almışdır.  M üxtəsər,  İsfəndiyar  bəy  bir 
şəkkə  düşsə  də  tərəddüd  içində  M ürsəlin  qonaqlığma  gedir.»
İĞ T İŞA Ş  X Ə B Ə R L Ə R İ.  M ürsəlin  qonaqlığından  bir  giin 
sonra  bazarda  alış-veriş  edən  erm ənilər  dükanlarım  yığışdınb 
qeyri-təbii  surətdə  tələm -tələsik   qaçhaqaç  salırdılar.
Səbəbi  sual  olunduqda  cavab  verm əyib  qaçmağa  davam  edir- 
lər.  Çox  sonra  m əlum   olur  ki,  Şuşada  müharibə  başlanmışdır. 
Müsəlmanlar  bir  xəb ər  öyrənm ək  m əq səd ilə  şəhərə  vurduqlan 
teleqrama  «müharibə-filan  yoxdur»  cavabmı  alırlar.  M üsəlman- 
lar  bir  neçə  gün  keçm iş,  ermənilər  yen ə  bazara  qayıdıb  alış-ve- 
rişlə  m əşğul  olurlar.  M əqsədləri  isə  müharibə  təhlükəsi  gözlədi- 
yi  üçün  dükanlarmı  ağır-yüngül  etniək  im iş.
Xülasə,  bir  gün  m əlum   oldu  ki,  bazarda  üç  nəfərdən  başqa 
erməni  qalmamışdır.
B u işlərdən  müsəlmanlara  şəkk  hasil  olub  teleqram  kantorun- 
dan  əhval  tutunca  Şuşada  qızğm  müharibə  olduğu  aşkar  oldu.  Bu 
xəbər  yayılar-yayılmaz  müsəlmanlar  hər  tərəfdən  Şıxlı  kəndinə 
yığılıb  bu  işlər üçün  ümumi  bir  şura  edildi.  Şurada  olan  Şuşa  əh- 
li  v ə   sair  camaat  «gərək  şəhərə  gedək»,-  deyə,  atlanna  minib  yo- 
la  çıxdılar.  A z-çox  yol  getm iş  ikən  Cəbrayıl  v ə   Qaryagin  camaa- 
tı  hərbi  silahlarla  silahlanıb  yola  çıxaraq  Şuşa  əhli  ilə   Ağdam  yo- 
lu  getm əyə  başladılar.  Cəbrayıl  əhli  300  süvari  qüvvə  ilə  Molla 
Nəsrəddin  yolu  ilə  irəliləyib  Şuşa  uyezdinin  Cəbrayıl  Qaryagin- 
lə  qonşu  Şeyxm əli  adlı  kənddə  toplaşırlar.  Bir neçə  m ülahizə  ilə 
həm in gecə  kənddə  qalıb  hər tərəfə  k ə ş f yo lla n   çıxanrlar v ə   m ə- 
lum  olur  ki,  A ğa  bəy  İşxanovun  atından  yıxılm ası  yalan  imiş.  O,
çcxlu  əsgor  topläyıb  Nur  M əhəm m əd  dayı  dəyirmanı  adlı  geniş 
bir  düzdə  hərbi  təlim   keçməkdədir.
Müsəlmanlar  bu  xəbəri  alınca  «bu  erməniləri  burada  qoyub, 
şəhərə  getm əyiiı  adı  yoxdur»-  deyib,  A ğa  bəyin  həıbi  qüvvəsini 
öyrənmək  üçün  ora  üst-başını  dəyişm iş  bir neçə  adam  göndərirlər.
M Ü H A R İB Ə   M Ə K T U B L A R I.  Şeyxm əli  kəndində  toplan- 
mış  islam   süvariləri  A ğa  bəyin  dəstəsinin  Nur  M əhəm m əd  də- 
yirmanı  adlı  geniş  m ənzərəli  bir  düzdə  m övqe  tutaraq  təlim   et- 
m ək  xəbərini  aldılar.  Lakin  quvvəsini  öyrənm ək  istədilərsə  də, 
cəsuslardan  başqa  bir  məlumat  əld ə  edə  bilm ədilər.  B u  səbəb- 
dən  hər  tərəfdən  k ə ş f qollan  çıxanb  A ğa  bəyin  komandası  altxn- 
da  düşm ənin  min  n əfərə  qədər  süvari  v ə   piyadasx  olduğu  yəqin 
edildi.
M üsəlmanlar  Şeyxm əli  kəndində  əsgərlərinin  sayını  götür- 
qoy  edib  500  süvariyə  300  piyada  könüllü  əsg ər   də  daxil  edib, 
səkkiz  yüz  qüvvə  ilə  A ğa  bəylə  m üharibəyə  girişm əyə  qərar ver- 
dilər.  M üsəlman  əsgərləri  səfər  halına  qoyulub  müharibə  üçün 
ovçu  dəstələri  çıxanrdılar.  M üsəlmanlarııı  ovçu  əsgərləri  bir  gül- 
lə  m əsafəsin ə  yaxm laşar-yaxmlaşmaz,  düşmən  m övqeyini  atəşlə 
döym əyə  başladılar.  Bu  halda  m üsəlm an  piyada  könüllü  əsgər- 
ləri  yo l  açaraq  düşmənin  tərəfini  g ü llə y ə   tutmaqla  yürüşə  başla- 
dılar.  Sol  tərəfdən  işə  müsəlmanlar  bir  piyada  dəstə  ilə   em ıəni- 
ləıi  şiddətlə  hədələyirdi.
E m ıənilər  isə  qoşunlarmı  h issələrə  bölm əyib  bir komandamn 
işarəsilə  bir  yerdə  toplanmış  halda  müharibə  etdiklərindən,  nıü- 
səlm an  piyadalan  ovçu  sədləri  düzəltm əklə  düşm ənin  ümumi 
qüvvəsini  sıxışdm b  hədələyirdi.  D igər  tərəfdən  piyadalann  arxa- 
smdan  m üsəlm an  süvariləri  atəş  açıb  erməni  süvarilərini  çevrə-

---

m ə  hahna  qoyaraq  piyadalanodan  ayınrdı.  Sübhdən  axşama  dörd 
saat  qalana  kimi  qanlı  müharibə  olub  ermənilərin  qaçmalanm  gö- 
rüncə  piyada  əsgərləri  işarət  ilə   geri  çəkib  ümum  süvari  quvvə- 
si  ilə   düşməni  təqibə  başladılar.  Ermənilər  qaçdıqlarından  əsgər- 
lərin  nizam lan  pozulmuş,  elə  buna  görə  də  dümdar  dəstələri  (ar- 
yeıqard)  buraxa  bilm əyib  çox  tələfat  verirdilər.  Ermənilər  geri 
çəkilib  Düdükçü  adlı  erm ənilərə  m ənsub  bir  kəndə  tökülüliişdü- 
lər.  Bunu  görən  m üsəlm an  ovçu  piyadalan  kəndin  mühüm  möv- 
qelərini  tutaraq  atəş  açdılar.  M üsəlman  süvariləri  dəxi  müharibə- 
y ə   başlayınca  ermənilər  10  n əfər  tələfatla  buraxıb  qaçmağa  üz 
qoydular.  Bu  vaxt  axşam  yaxmlaşdığmdan  həm   də  hərb  meyda- 
m  son  dərəcə  m aneəli,  daşlıq  v ə   sair  keçidlər  olduğundan  em ıə- 
ni  qaçqm  dəstələrini  təqib  etm əyib  kəndi  dağıdıb,  qarət  etdilər. 
Ermənilərin  böyük  komandanı  İşxanov  özünün  süvar  olduğu  atla 
v ə   bir  n eçə  də  sair  at  qənim ət  kimi  ə lə   keçirildi.  Qaranlıq  düşən 
kimi  m üsəlm an  əsgərləri  hərb  meydanında  kifayət  qədər  müha- 
, fizə  d əstəsi  v ə   k ə ş f qollan  qoydular  v ə  qənim ətlərini  də  götürüb 
ordugaha  qayıtdılar.
Ç Ə M Ə N L İ   M Ü H A R İB Ə S İ.  Sübh  zam anı  m üsəlm anların 
g ə z m ə   əsgərləri  erm ənilərin  y ığ ılıb   Ç əm ən li  adlı  m üsəlm an  
kən d in ə  hücum   etdiyini  x əb ər  verdilər.  M üsəlm anlar  dünənki 
hərb  m eydanm ı  m ühafizə  qoşununa  tapşırıb,  özləri  nizam i  bir 
q ü vv ə  ilə   Ç əm ən li  kən d in ə  yürüşə  başlayırlar.  B u  vaxtda  er- 
m ən ilər  Haxulu  adlı  erm əni  kəndindən  Ç əm ən li  ə le y h in ə   h ə - 
rəkat  başlayıb  yürüş  edirdilər.  M üsəlm anlar  v əziy y ətlərin i  gö - 
tür-qoy  edib  əsgərlərini  üç  kom anda  altında  b ölərək   üç  tərəf- 
d ən   erm ənilərin  qarşısına  çıxırlar.  Bu  m üharibədə  m üsəlm an
p iyadalan  n əh a y ət  fədakarhqla  çalışıb  düşm ənin  geri  çək ilm ək  
y olunu  k ə sm ə k lə   erm əniləri  sıxışdırırdılar.  E rm ənilər  ağır  bir 
hala  dü şərək   böyuk  bir  m üharibədən  sonra  H axulu k ən d in ə  çə- 
k ilm ə y ə   m əcbui'  oldularsa  da,  döyüş  m eydanm dan  bir  verst  k ə- 
narda  xü su si  nizam la  dayanm ış  m üsəlm an  süvariləri  tərəfin d ən  
şid d ətlə  təq ib   edilirdi.  M üsəlm anlar  hər  tər ə fd ə n   H axulu  kən- 
dini  a təşə   tutub  erm əniləri  həm in  kənddən  d ə  qaçm ağa  m əc- 
bur  etdilər.  Bu  m üharibədə  erm ənilərin  tələ fa tı  ç o x   o lsa  da, 
qaranlıq  düşdüyündən  layiq in cə  öyrənm ək  m üm kün  olmadı. 
M üsəlm anlardan  isə   bir  n ə fər   C əbrayıl  C əfərq ulu  o ğ lu   yarala- 
nıb  orduya  çatınca  m illət  nam inə  şəh id   oldu.  M üsəlm anlar  h ə- 
m in  m ahala  da  m ühafizə  d ə stə si  qoyub  qayıtdılar.
A Ğ B U L A Q   M Ü H A R İB Ə S İ .  Çəm ənli  m üharibəsinin  ertəsi 
günü  y en ə  sübh  zamanı  ermənilərin  təzədən  Ağbulaq  adlı  ermə- 
ni  kəndində  toplaşıb,  Ç əm ənli  kəndinə  dübarə  hücum  edəcəkləri 
xəbəri  kəşfiyyat  tərəfindən  xəbər  verilir.  M üsəlmanlar  bu  xəb ə- 
ri  almca  əsgərin  ehtiyaclarını  təmin  edərək  xüsusi  nizam  ilə  Çə- 
m ənli  m üharibəsinə  atlamrlar.  İndiyə  qədər  m illət  arasmda  m is- 
li  göriinm əmiş  dava  varsa  da,  o  da  yalnız  Ağbulaq  müharibəsi- 
dir,  dem ək  olar.  B u  müharibədə  ermənilər  çox  yam qlı  müharibə 
etdiklərindən  m üsəlmanlar  dəxi  ümumi  hücum  başlayıb  o  gün 
axşama  qədər  qanlı  vuruş  oldu.  Sonra  erm ənilər  son  dərəcə  pə- 
rişan  halda  öz  qərargahlanna  -  Ağbulaq  kəndinə  dolub  imarətlər 
arxasmda  sipər  düzəltm əklə  müharibəyə  girişdilər.  M üsəlmanlar 
ise  dörd  tərəfdən  kəndi  atəşə  tutub,  axırda  erm ənilərə  çoxlu  tə- 
ləfat  verm əklə  kəndi  boşaltmağa  məcbur  etdilər.  Erm ənilər  necə 
ki,  başqa  yerlərdə,  y en ə  də  tələfatlarım  gizlədirdilər.  Ancaq  mü- 
səlm an  əsgərləri  qabaqlanna  yıxılıb  can  verən  erməniləri  ölmüş

---