Bmt-nin 822 və 853 saylı qətnamələrindən əvvəl işğal olunmuş Azərbaycan ərazisi

hesab  edirdilər.  Sübhdən  axşama  qədər  baş  verən  müharibədə 
müsəlmanlar  zərərsiz,  dillərində  «şükrani-M əhəm m ədət»  ordula- 
nna  qayıtdılar...
BÖ Y Ü K   A R IŞ  M Ü H A R İB Ə Sİ.  Ağbulaq  müharibəsinin  er- 
təsi  ermənilər  iki  yüz  əlli  evdən  ibarət  Xırmancıq  adlı  erməni 
kəndinə  yığtlıb,  hər  tərfdən  köniillü  əsg ər  toplayıb  qiivvələrini 
iki  min  beş  yüzə  qədər  artırmışdılar.  Ermənilər  əsgərlərin  hərbi 
ehtiyaclannı  düzəldərək  bu  dəfə  müsəlmanları  ağır  m əğlubiyyə- 
tə  uğradıb  y en ə  bir  şöhrət  qazanmaq  arzusunda  idilər.  Xırmancıq 
kəndı  dörd  tərəfdən  m aneəli  v ə  k eçilm əz  dağlarla  əhatə  olundu- 
ğundan  bu  kəndi  almaq  üçün,  heç  olm asa  10000  qoşun  v ə  biı-iki 
ay  mühasirə  tədarükü  olmalı  idi.
Ermənilərin  bu  kəndə  yığılmaqda  m əqsədi  qonşuluqda  olan 
A n ş  adlı  m üsəlm an  kəndini  dağıdıb,  müsəlmanlar  üstün  g ələrsə, 
Xırmancığa  dolub  özlərini  qorumaq  fikri  idi.  Bu  kəndə  heç  bir 
tərəfdən  əsgər  yeritmək  mümkün  deyildi.  Zira,  hər  tərəfi  dağlıq 
idi,  yalnız  bir  tərəfdən  tək  atlı  k eçm əyə  imkan  vardı.  Çox  yerlə- 
ri  var  ki,  heç  atlı  k eçm əyə  də  imkan  yoxdur.  M iisəlm anlann  k əş- 
fiyyatçılan  ermənilərin  əhval  v ə  hərəkətindən  layiqincə  məlumat 
əld ə   edib  baş  komandana  çatdırmaqda  idilər.  Bu  səbəbdən  mü- 
səlmanlar  ə w ə lk i  qüvvələrini  bərpa  edib  döyüş  şəkli  alaraq  er- 
m ənilərdən  ə w ə l   q ü w ələrin i  Ş eyxm əli  v ə  sair ümumi  qəıargah- 
lardan  çağm b  Arış  kəndində  bir  yerə  cəm   olmağa  başlayxrlar  ki, 
aşağıdakı  üsulla  m ühaıibəyə  başlasınlar.
Müharibə məktubları yaxud  hərb  meydanından  xəbərlər.
M üsəlm an  əsgərlərin  baş  komandanlan  bu  Xırmancıq  müha- 
ribəsində  düşmənin  qüvvəsindən  lazım ınca  xəbərdar  olduğundan
əsgərlərinə  səbat 
və 
m ətinlik  üçün  bir  çox  nitqlər  oxuyub  hər cür 
təşviqatda  bulunurdular.  Ə sgərlərin  isə  bədənlərindəki,  qeyrət 
qanı  cuşa  g əlib   şöhrətli  qəhrəm anlann  əsg ər  övladlan  olduqlan- 
nx  komandanlanna  bildirirdilər.  Bu  vaxt  m üsəlm anlann  m ühafizə 
dəstələri  v a sitəsilə  erməniləxin  sübhə  bir  saat  qalm ış  X ım ıancıq- 
dan  hərəkət  etm ələri  böyük  komandana  yetişir.  Bu  halda  m üsəl- 
man  baş  komandanı  bölük  komandanlarma  lazım i  göstərişlərini 
verib  kəndin  ətrafindakı  səngərlərdə  münasib  m övqe  tutmaq 
üçün  göndərilirlər.  Onlara  hər  dəqiqə  erməni  əsgəxlərinin  hansı 
m övqeə  yetişm əsi  xəbəri  də  verilirdi. 
Əsgərlər ümumən  müha- 
ribəyə  hazırlaşdıqları vaxt əsgərlərin  böyük  komandanı  atma 
minərək  onlara  bu  nitqi  söyləmişdir:
«Ö vladlarım !  M ən ,  hər  halda erm əni  ilə  m üsəlm anların  işi  bn  m ə- 
qam a yetişd irm əsin ə  təəssü flər  edirəm .  Bununla  biriikdə  bu  əfsu sla n n  
bizə,  yaxud  erm ən ilərə  heç  bir  faydası  yoxdur. Z ira ,  indilik  biz  onlaı - 
la  üz-üzə  gəlib  vuruşm ağa  m acbur  ulmuşuq.  Bu  saatda  bizlərə  heç  bir 
iş  fayda  verm əz.  Y alnız  xəncər-patron  k öm əyə  gələr.  Bəli!  Sülh  vaxtı 
sülh  etm ək ,  m üharibə  vaxtı  m ərdanəlik  göstərm ək  lazım dır.  İndi  gö- 
rürsünüz  erm ən ilər  bizim  nə  q əd ər  kəndlərim izi  dağıdıb,  nə  q əd ər  gə- 
lin-qızlarım ızı  əsa rətə  ahb,  olm azın  təh q irlərə  düçar v ə   m übtəla  etm iş- 
lər.  A ncaq  heç  vaxt  darıxm ayın!  Bu  əsarət,  bu  təhqir  sizə  çox  acı  olsa 
da,  darıxm ayın?  Ham m ız  eşidəsiniz  ki,  K ərbəla  m eydanında  Hüseyn 
ibn  ƏIi  Ə leyhüssətam   bir  ovuc  yaxın  adamları  ilə  Y ezidin  (lənətüllah) 
yüz  m in lərcə  cani  d əstələrin ə  qabaq-qarşı  durmuşdu.
H ürriyyətin,  o  qeyrət  m ücəssəm əsinin  K ərbəla  m eydanında  olan 
fədakarlığı  həqiqətin  gözünü  pərdələyib  Yezid  vələd əz-zin ayə  taət  əli 
uzatm aqdan  ötrü. deyil  idi?!  B əli,  itaət  etm əyib  övlad  v ə   pak  adam ları- 
na  əsa ret  rəva  görən  yalnız  o  həzrətdir.  A m m a  biz  ilə  o  həzrətin  bö- 
yük  bir  təfavütü  vardır.  O  isə  budur:  O  həzrətin  bacıları,  hərəm ləri, 
q ızlan  peyğəm b ər nəvəsi  Ə li ibn  Əbu  Talib  gəlinləri olduqlarından Ye-

---

zid   qoşunun da  o  cürət  olm azdı  ki,  təh q irlə  onlara  əl  uzatsıniar.  Amma 
b ilərsin iz,  qardaşlar,  hərəm lərim iz  erm əni  əlinə  düşsə,  nə  olar?!
B u   vaxt  əsg ərlərd ən   şiddətli  ağlam aq  səsləri  ucalır.  Y enə 
n itq ə  davam   edilir:
B izim   şəriətd ə  m üdafiə  m əsələsi  vacibdir.  Ona  g ö ıə   də  qorxunu, 
ağciyərliyi  qəlbinizə  qoym ayasm ız.  Qorxu-hürkü  m illət  və  vətən   fəda- 
karlığı  qarşısında  qəbahətli  və  rəva  görülm əyən  hərəkətlərdəndir. 
O nä  görə  qorxuya  və  hürküyə  qəlbim ızdə  yer  olm am ahdır.  Qorxu  in- 
san iyyət  v ə   islam iyyətə  ziddir.  D üşm ən  xəncərindən  qorxan  gözümüz- 
ölüm ü,  əziz  saxladığım ız  d övlət  və  sərvətim iz  -  bacılarım ız  əsarət  və 
təhqir  g ö rəcək lər.  Ö lm ək  və  qəbrə  getm ək  (yataqda,  biyabanda,  dər- 
yada),  yainki  düşm ən  xəncərlərin in  altında  da  olsa  birdir.  O rası  aydın- 
dır k i,  ölüm   bir  dəfəlikdir.  Bizim  bu  m üharibəyə  m ü zəffər  olduğum uz, 
b ilərək  qan  çalalarına  qərq  olduğum uz,  əlb ət  ki,  tarix  səh ifələrin ə  dü- 
zülüb,  m illət  istiqbalına  v ə   vətən  övladına  yadigar  qalacaqdır.
Bizim   X ırm ancıq  daşlarına  çilən ən   q eyrət  qanım ız  heç  zam an  si- 
linm əyəcəkdir.  Bizim  islam iyyət  adıııı  daimi  yaşatm aq  üçün  şahid  ot- 
duğum uzu  övladlanm ıza  g ö stərəcək lər.  Ə lb əttə,  m ü h arib əııi  buraxıb 
istəkli  h ərəm lər,  isti  otaqlar  ağuşunda  doğransaq  övladlarım ız  qiya- 
m ətə  q əd ər  bizə  lən ət  deyəcəkdir.  Q abağım ızdakı  X ırm an cıq   m ühari- 
bəsini  özgə  davalara  b ən zətm əyəsin iz.  H ərə k ətsiz  durub  düşm ənə 
arxa  çevirm əyəsiniz.  Ar  olsun  o  əsg ə r ə   ki,  düşm ən  x ə n cə rin i  arxasın- 
dan  qəbul  edə.  M üharibədə  insafm ızı  itirm əyib  silah  işlətm əy in   kör- 
p ələrə,  qocalara  rəhm  ediniz!
K örpə  uşaqlara,  erməni  hərəm lərinə  heç  zam an  təh q irlə  əl  uzadıb, 
əzab-əziyyət  rəva  görməyiniz! O  halda  kəram ətli  peyğəm bərim izdən  xə- 
calətli  olarıq,  -  deyib,  tüfənginə  bir  patron  qoyub:  -  «H aydı  qardaşlar! 
Düşmən  yaxmlaşdı»  -  d e y ib , 
sözünü 
bitirdi.
B u  vaxt  ermənilər  də  bir  güllə  m əsafəsini  yaxm laşm ca  atə- 
şə  başladılar.  M üsəlman  əsgərlər  ən  ə v v ə l  səd lər  arxasından  atəş
açıb  düşmənin  hərəkət  nizamını  hədələyirdilər.  Müharibə  başla- 
ym ca  ermənilər  hərb  meydamm  sıx  bir m əh əid ə  saxladxqlanndan 
müsəlman  bölük  komandanlan  öz  piyadalarına  sədlərdən  çıxm aq 
əmrini  verdilər.  Piyada  alaylan  sağ  v ə  sol  tərəfdən  sədlərdən  çı- 
xıb  ovçu  sədləri  qumıaqla  düşmənin  hər  iki  tərəfini  sıxışdırdılar.
Ermənilər  bu  hah  hiss  edincə  qüvvələrini  üç  h issə y ə   bölərək 
müsəlm an  piyadalannı  atəşə  tutdular  M üsəlm an  bölük  kom an- 
danları  bu  hərəkəti  görüncə  piyada  dəstələrini  ehtiyat  olaraq, 
dörd  yüz  piyada  ilə   gücləndirirlər.  Bu  vaxt  erm ənilər  müharibə- 
dən  büsbütün  hərb  elm indən  xəbərsiz  olduqlannı  aləm ə  bildirdi- 
lər.  B elə  ki,  m üsəlm anlann  tez-tez  sədlər  düzəldib  arxasmdan 
düşm ənə  atəş  açan  ovçu  piyadalannm  qarşısma  süvari  bölükləri 
çıxarmaq  istədilər.  Müsəlmanlar  ermənilərin  bu  naşı  hərəkətləri- 
ni  görüb  m ərkəzdən  açılan  şiddətli  atəşlə  onlara  böyük  tələfat 
veriıdi.  Erm ənilər  səhvlərini  anlayıb  süvari  bölüklərinin  yerinə 
piyada  dəstələri  göndərənə  kimi,  islam  əsgərləri  hamılıqla  «Ya 
Allah,  Y a  A llah»  deyib  sədlərdən  çıxıb  düşm ənin  qabaq  mövqe- 
lərini  tutdular.  Ermənilər  müharibə  nizamım  tamam  itirib  çaşqın 
bir  v ə z iy y ə tə   düşdülər,  müsəlmanlar  fürsəti  fövtə  verməyib  düş- 
m ənin  geri  çək ilm ə  yolunu  kəsm ək  üçün  daha  iki  yüz  piyada  əs- 
gər  göndərdilər.  Ermənilər  bunu  duyunca  müharibədən  əl  götü- 
rüb  qaçm ağa  başladılar.  Qaçmaq  vəziyyətin d ə  iyirmi-otuz  süvari 
dəstəsi  diimdar  (quyruq-aryerqard)  buraxılarsa  da,  yolun  m aneə- 
li  v ə   k eçilm əz  yerlərində  atlan  buraxıb  özləri  qaçmaqla  canları- 
nı  qurtarmağa  m əcbur  olurdular.  M üsəlmanlar  isə  yolun  dağlıq 
olduğunu  bilib  piyadalarla  düşm əni  təqib  edirdilər.
Erm ənilər  atlannı  v ə   ordulannı  dar  keçidlərdən  keçirib  kənd 
içində  toplaym ca  m üsəlm an  ovçu  piyadaları  ahu  kimi  dırmaşıb 
dörd  tərəfdən  kəndi  nişan  aldılar.  Ermənilər  qüvvələrini  topla-

---