BöLÜM. 1918-1939-cü illərdə beynəlxalq münasibətlər
Yüklə 2,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sənayenin yeni sahələri yaradıldı. Xüsusilə hərbi sənaye inkişaf etdi. ABŞ avtomobilqayınna sahəsində dünyada birinci yeri tuturdu. Amerikan avtomobil sənayesi dünya avtomobil sənayesinin 85%-ni, qara metallurgiyası dünya qara metallurgiyasının 60%-dən çoxunu təşkil edirdi. Müharibənin gedişində iri sənaye sahələri birləşdi. Güclü təmərküzləşmə baş verdi. ABŞ-da neft istehsalı artdı. Bu zaman ABŞ dünya neft istehsalının 67%-ni verirdi. Digər sahələrdə də Birləşmiş Ştatlar Avropa ölkələrini ötüb keçdi. Polad əridilməsi İngiltərədən 4,5, Fransadan isə 14 dəfə çox idi. Müharibənin gedişində ABŞ-da əmək haqqı artırıldı. Sənayenin yüksək inkişafının səbəblərindən biri də xarici ölkələrdəki hərbi əməliyyatlar zonasından qaçıb gələn ucuz işçi qüvvəsi ilə bağlı idi. Müharibə illərində İtaliya, Polşa, Almaniya, İngiltərə və Balkan ölkələrindən ABŞ-a çoxlu işçi qüvvəsi gəldi. Dünya müharibəsi Birləşmiş Ştatlarda kənd təsərrüfatının inkişafına təsir göstərdi. Müttəfiq dövlətlərin amerikan kənd təsərrüfatı məhsullarına olan ehtiyacı ölkədə istehsalın genişləndirilməsinə və aqrar bölmənin inkişafına kömək etdi. İri fermer təsərrüfatları yarandı. Müharibədən sonrakı ilk illərdə ABŞ-da 8 mln. fenner var idi. Az sonra kənd təsərrüfatı böhrana düşdü. Bunun da başlıca səbəbi müharibə qurtardıqdan sonra kənd təsərrüfatı məhsullarının satıldığı xarici bazarların itirilməsi ilə bağlı idi. Dünya müharibəsinin ABŞ üçün mühüm siyasi nəticələri də oldu. Müharibə ABŞ siyasi sisteminin səmərəliliyini göstərdi. İqtisadi və hərbi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilən ABŞ yeni dünya qaydası yaratmaq, ona siyasi cəhətdən mənəvi rəhbərlik etmək istədi. Bu istəklər 1913-1921-ci illərdə ABŞ prezidenti olmuş Demokratlar Partiyasının nümayəndəsi Vudro Vilsonun (1856-1924) 1918- ci il yanvarın 8-də irəli sürdüyü “14 maddə”sində öz əksini tapdı. ABŞ nümayəndə heyəti Paris sülh konfransında məhz “14 maddə” ilə iştirak etdi. Konfransdan dünyaya mənəvi rəhbərlik üçün istifadə etmək istəyən amerikan diplomatiyası onun işində üç mərhələ təklif etdi: müharibəyə yekun vurmaq; Millətlər Cəmiy 174 yəti yaratmaq; özünəməxsus ərazi və siyasi məsələləri həll etmək. Konfransın gedişində ABŞ və Azərbayean nümayəndə heyətləri arasında təmaslar quruldu. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin birinci ildönümü günündə ABŞ prezidenti V.Vilson Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul eldi. Bütün səylərə baxmayaraq, konfransda ABŞ öz istəyinə çata bilmədi. Sülh müqaviləsinin ABŞ tərəfindən qüvvəyə minməsindən ötrü senat təsdiq etməli idi. Ancaq bu, asan məsələ deyildi. Çünki həmin illərdə xarici siyasət məsələlərinə və sülh müqaviləsinə münasibətdə ABŞ-da iki xətt arasında kəskin mübarizə gedirdi. Bunlardan birini təşkil edən beynəlmiləlçilər Millətlər Cəmiyyəti vasitəsilə dünyaya rəhbərlik etməyə çalışırdılar. T.Ruzvelt, C.Deniels, generallar T.H.Blis, C.C.Perşinq tərəddüd etsə də polkovnik E.Hauz, dövlət katibi R.Lansinq beynəlmiləlçilərin görkəmli nümayəndələri idi. İkinci xəttin tərəfdarları olan təcridçilər senatda təqribən 36 nəfər idi. Ona müxalifətin lideri Uilyam Bor başçılıq edirdi. Lafol- let, Norris və digər senatorlar Millətlər Cəmiyyətinin yaradılmasına, ABŞ-ın onda iştirakına qarşı çıxırdılar. Versal sülh müqaviləsi hökumət tərəfindən rəsmi olaraq 1919-cu il iyulun 10-da senatın təsdiqinə təqdim edildi. Bu məsələ ilə bağlı 8 ay gərgin müzakirələr getdi. Senatın Xarici İşlər Komitəsi sənədə birtərəfli qaydada 4 qeyd və 48 düzəliş etdi. Noyabrın 19-da senatda keçirilən səsvermədə 39 senator sənədin lehinə, 56-sı əleyhinə səs verdi. Beləliklə, sənədin qəbulu üçün lazım olan 2/3 səs toplanmadı. Vilson senata məktub yazaraq sülh müqaviləsinin təkrar müzakirəsini keçirməyi xahiş etdi. Bundan sonra kompromis tapmaqdan ötrü senator Lodcun təşəbbüsü ilə hər iki partiya nümayəndələrindən ibarət komissiya yaradıldı. Komissiya ortaq variant işləyib hazırladı. Təcridçilərin nümayəndəsi olan senator Q.Ç.Lodc sənədə daha 15 qeyd etdi. Senatda təkrar səsvennə 1920-ci il martın 19-da keçirildi. Lakin bu dəfə də Vilsonun xahişi yerinə yetirilmədi. Senatorlardan 49 nəfəri sənədin lehinə, 35 nəfəri isə əleyhinə 175 səs verdi. Sənədin qəbulundan ötrü lazım olan əlavə 7 səs çatmadı. Beləliklə, Vilsonun istəyi reallaşmadı. ABŞ Millətlər Cəmiyyətinin üzvü olmadı. Dünya məsələlərinin həllində iştirak etməkdən uzaq düşdü. Vilsonun xarici siyasətdə beynəlmiləlçilik xətti məğlubiyyətə uğradı. Dövlətin xarici siyasətində təcridçilik xətti üstünlük qazandı. Bundan sonra Vilson bütün ümidlərini prezident seçkilərinə bağladı. Müharibə qurtaran kimi başlayan iqtisadi yüksəliş gələcəyə olan ümidləri artırdı. Lakin iqtisadiyyat nonnal vəziyyətə düşən kimi bu ümidlər yox oldu. Bahalaşmaqda olan həyat şəraiti, uzun sürən iş saatları və ürəyə yatmayan idarəetmə ilə əmək ümumi dil tapa bilmirdi. Ölkədə sosial ziddiyyətlər kəskinləşirdi. 1919- cu ildə ölkə konstitusiyasına 18-ci düzəliş edildi. Bu düzəlişə görə spirtli içkilərin istehsalı və istehlakı qadağan edildi. Düzəliş cəmiyyət həyatının sağlamlaşdırılmasına, barların və sərxoşluğun ləğvinə yönəlmişdi. Lakin bu məqsədə çatmaq mümkün olmadı. Əvəzində Spekiasies adlanan qeyri-qanuni içki yerləri və yeni, həm də daha gəlirli olan cinayət fəaliyyəti forması şəklində “bootlegging” spirtli içki şəbəkəsi yarandı. Qara bazar genişləndi. Çirkli pullar işə düşdü. Müharibədən sülhə keçid bir çox amerikanlarda həyacana səbəb oldu. 1918-ci ildə Avropadan ABŞ-a yayılan qrip 500 min nəfərdən çox amerikalının həyatına son qoydu. Qripin qarşısı yalnız 1919-cu ildə alındı. Ölkədə tətillərdə baş verirdi. 1919-cu ilin sentyabr ayında poladəritmə sənayesinin 365 min fəhləsi tətil etdi. Bütövlükdə həmin ildə 4 mln.-dan artıq fəhlə tətil etdi. Tətil nəticəsində işçilərin tələbləri yerinə yetirildi. Əmək haqqı artırıldı. 8 saatlıq iş günü tətbiq edildi. Kollektiv müqavilələr bağlamağa icazə verildi. Ölkənin şimalında və cənubunda irqçi qiyamlarda baş verdi. Bundan sonra S.Hompers başda olmaqla Amerika Əmək Federasiyası əməklə kapitalın əməkdaşlığını qurmağa başladı. Sosial ziddiyyətlər yumşaldıldı. İslahatların həyata keçirilməsi genişləndirildi. 176 Yüklə 2,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|