Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. İslam etikası
44 Füzuli insan əxlaqının, davranış və əməllərinin Allahın iradəsindən asılı olması məsələ sində daha da irəli gedərək, iqbal və idbarın, xoşbəxtliyin və bədbəxtliyin büsbütün Allahdan, ilahi iradədən asılılığını qəbul edir və bunların izahında fatalist mövqe tutur. Allahın qoyduğu səadəti əzəli sayan şair, xoş bəxtlik və bədbəxtliyin təyinində ilahi buyruğun, qeyridən edilən “əmri mühalın” həlledici rolunu qəbul etməklə, əxlaqi əməllər məsələsində açıq aydın qəzaqə dər ideyasına gəlib. ...Şair qəzaqədər ideyasını, əsasən, dünyəvi hisləri, saf və real məhəbbəti tərənnüm edən “Leyli və Məcnun” dastanında irəli sürür. ...Bəs bu bədbəxtlik haradan gəlir, onu aradan götürmək, səadət və xoşbəxtliyə yetmək mümkündürmü? Məlum olur ki, bu, Məc nunun əvvəlcədən müəyyən edilmiş taleyidir, onun bəxti, müqəddəratı, qisməti irəlicədən məhz belə yoğurulmuşdur ki, o, bədbəxt olmalı və eşqinə qovuşmamalıdır”. “Şair həyatın mənasını maldövlət toplamaqda, simüzər cəmləməkdə deyil, bilik və elm əldə etməkdə görür. O, hünər kəsb etməyi, biliklərə yiyələnməyi daim fəzi lət və hünərin şərti sayır. ...Əxlaqın yüksəlməsində əqlin, elmin gücünə verdiyi qiymət, demək olar ki, bütün əsərlərində dönədönə təkrar edilir və onun rasio nalist etikası geniş şəkil alır. Əxlaq normalarının müəyyən edilməsində, insan ların davranış larında əqlin roluna verilən bu fikir Füzulidə sistemləşdirilmişdir. O, insan şərəfinin səbəbini də əqlin gücündə, elmin rolunda görür. Farsca olan rübailərindən birində deyir ki: Elm ilə, ədəblə tapılar şərəf, Mirvari olmasa, nə lazım sədəf? Füzuli əxlaqi əməllərin təyinində əqlə verdiyi yüksək rola bir növ yekun vuraraq yazır ki, əvvəl fikir, sonra əməl, yəni işi başlamazdan əvvəl onun nəticələrini düşünmək lazımdır. ...Belə liklə, Füzulinin rasionalist etika tərəfdarı olduğu, əxlaqın əsas meyarı kimi əqlə və biliyə yüksək qiymət verdiyi, onları insanın yüksəlməsi və şərəfi üçün vacib şərtlər saydığı aydın olur. XVIIXVIII əsrlərdə Azərbaycanda ictimaisiyasi və fəlsəfi fikir dövrün tarixi hadisələri ilə sıx əlaqədar inkişaf edirdi. Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi və b. Füzuli ənənələrini davam etdirir dilər. XVIII əsrdə Molla Vəli Vidadi və Molla Pənah Vaqif humanist idealların ən güclü ifa dəçiləri olmuşdular. Həmin dövrdə yaşamış Zeynalabdin Şirvani insanın kamil olması və təkmilləşməsi üçün 50 keyfiyyət qazanmağın zəruriliyini göstərirdi. Şirvaniyə görə, insan mülayim, təvazökar, ehtiyatlı, xeyirxah, vicdanlı, əməksevər olmalı və bu kimi yüksək keyfiyyətlər daşımalıdır. XIXXX əsrlərin Azərbaycan ədəbiyyatı etik fikir tarixində mühüm bir mər hələ təşkil edərək yalnız gənc nəslin deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələri və sinif lərinin əxlaqi tərbiyəsində və həyat təcrübəsinin zənginləşməsində əvəz edilməz 45 mənbə rolunu oynamışdır. Bu dövrün görkəm li maarifçiləri və mütəfəkkir lərindən Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və digərlərinin əsərləri buna misaldır. 6. İslam etikası VII əsrdən başlayaraq Yaxın və Orta Şərq ölkələrində yayılmağa başlayan İslam dini insan həyatının bütün sahələrində, o cümlədən dünyagörüşündə (dini, hüquqi, siyasi, elmi, əxlaqi və s.), eləcə də məktəb və tərbiyə sistemində özünəməxsus dəyişikliklər etmişdir. Ərəb xilafəti əra zisində formalaşmağa baş layan yeni mədəniyyət, o cümlədən fəlsəfə və bir sıra Şərq xalqlarının ərəb dilində yazılmış fəlsəfi əsərləri orta əsr fəlsəfi fikrinin mütərəqqi nümayən dələrini yetiş dirmiş, onlar həmçinin antik irsdən və qeyriislam yönümlü mütəfəkkirlərin mütərəqqi zəngin ənənə lərindən bəhrələnmişdirlər. İslam dini dünyagörüşünə söykənən ərəbdilli zəngin İslam fəlsəfəsi VIIXI əsrlərdə öz klassik dövrünü yaşamışdır. İslam sivilizasiyası əsasında inkişaf edən bu fəlsə fənin bətnindən özünəməxsus davranış qaydaları, əxlaq normaları və prinsipləri sistemi doğul muşdur. Bütün müsəlman dünyasının masaüstü kitabı olan “Quran”ı bu baxımdan İslam etika sının əsası hesab etmək olar ki, bu da öz genezisi və mənbələrinə görə İslam dini sistemi ilə bağ lıdır. Konkret olaraq İslam etikası “Quran”ın ayrıayrı ayələrində öz əksini tapmışdır. İslam yaranandan sonra formalaşan “müsəlman etikası” bir deyil, iki mən bəyə əsaslanır: Quran və Sünnə. “Sünnə” (ərəbcə “nümunə”, “yol”, yəni pey ğəmbərin həyat yolu) hədislərin bütöv bir toplusudur. Peyğəmbərin dövründə yaşamış səlahiyyətli insanlar tərəfindən çatdırılan bu hədislərdə Allah elçisinin sözləri, hərəkətləri, davranışı, hər hansı işə bəraət qazandırması və ya icazə ver məsi və s. barədə məlumat verilir. “Məhəmməd peyğəmbərin kəlamları huma nizm, xeyirxahlıq, beynəlmiləlçilik, ümumbəşərilik ideyaları ilə yoğurulmuşdur. ...Peyğəmbərin fik rin cə, insan cəmiyyət qarşısında məsuliyyətli olmalıdır, insanın müqəddəs borcu ümumiyyətin haqqında düşünməkdir. Xəsislik, hiylə, kinlilik, həsəd, peyğəmbərin fikrincə, insanda olan ən pis keyfiyyətlərdir. Şəriəti mizdə yalan danışmaq, qeybət etmək pislənmiş, Allah yolunda düzgün danışmaq, haqq ədalət tərəfdarı olmaq tərifəlayiq görülmüşdür. ...Məhəmməd pey ğəm bər ha mını və hər kəsi düzgünlüyə, haqqı və ədaləti unutmamağa çağırırdı. ...Peyğəmbərin müdrik kəlamları cilalanmış tərbiyə, əxlaq üsulları ilə zəngindir”. Hədislərin toplanması, məzmununun səhih olması ilə əlaqədar tədqiqi və şərhi “hədis şünaslıq” kimi bir sahənin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, bu da Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|