Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əxlaqi şüur fərdi və ictimai olur.
58 isə mənfi əxlaqi keyfiyyətlər – xainlik, yalançılıq, yaltaqlıq, namərdlik, paxıl lıq, vəfasızlıq, kobudluq, qorxaqlıq, cəsarətsizlik, ikiüzlülük, riyakarlıq, şöhrət pə rəstlik və s. nəzərdə tutulur. “Xalis” əxlaqi və ya qeyriəxlaqi mənəvi keyfiyyətlər olmur. Yalnız ictimai qiymətləndirmə, mənəvi keyfiyyətləri əxlaqi və ya qeyriəxlaqi, “fəzilət” və ya “qəbahət” kimi müəyyən edə bilər. Əxlaqi şüur fərdi və ictimai olur. Fərdi əxlaqi şüur insanın daxili aləmi ilə əlaqədardır. Hələ antik dövrdə insanın daxili aləmini 3 hissəyə bölürdülər: ağıl lı, hissiyyatlı, iradəli. Bununla əlaqədar, fərdi əxlaqi şüurun 3 komponenti var: 1) ağıl; 2) hiss; 3) iradə. Ağıl – fərdi əxlaqi şüurun rasional tərəfi olub, xeyir, şər, borc, vicdan, ali sərvətlər haqqında təsəvvürlər, ideya və ya anlayışlardır. İnsanın mənəvi həya tında ağılın mühüm rol oynadığını hələ Sokrat və Platon da qeyd edirdilər. Hiss insanın həyatında mühüm rol oynayır. Psixologiya elmi bütün psixi hadisələri 3 qrupa bölür: 1) psixi proseslər (dar mənada, çünki bütün psixi hadisələr həmçinin prosessual xa rakter daşıdığı üçün həm də “proses” adlandı rıla bilər ki, bu da geniş mənada başa düşülür); 2) psixi hallar; 3) psixi xassələr və ya keyfiyyətlər. Psixi proseslər adlanan birinci qrupa iradi proseslər, emosional proseslər və idrak pro sesləri aid olunur. Bunlar digər psixi hadisələrdən fərqli olaraq, sırf prosessual xarakter daşıdığı üçün bu qrup məhz belə də adlanır. O cümlədən idrak prosesləri də 2 yerə bölünür: hissi idrak və məntiqi idrak. Hissi idrak proseslərinə həm insanlara, həm də heyvanlara xas olan duyğular (görmə, eşitmə, dadbilmə, qoxubilmə, lamisə), qavrayış, diqqət, hafizə, təsəvvür; mən tiqi idrak proseslərinə isə yalnız insana məxsus olan nitq, təfəkkür və təxəyyül prosesləri aiddir. Psixi hallar adlanan ikinci qrupa hislər, emosiyalar, affektlər, stress, şok, depressiya və s. aiddir ki, bunlar birinci qrupdakı proseslərdən fərqli olaraq, daha uzunmüddətlidir. Əgər birinci qrupdakı proseslər bir neçə an, saniyə, dəqiqə və ya saat davam edirsə, ikinci qrupdakı proseslər bir neçə gün, hətta bir neçə ay davam edə bilər. Psixi keyfiyyətlər adlanan üçüncü qrupa tələbatlar, maraqlar, xarakter, tempe rament, zövq, ideal, qabiliyyətlər, dünyagörüş və s. aiddir ki, bunlar həm də insa nın fərdi psixoloji keyfiyyətləri adlanır və daha uzunmüddətli proseslər sayılır. Göründüyü kimi, hiss və emosiyalar 2ci qrupa daxildir. İnsan hisləri müx təlifdir: aclıq, susuzluq, yuxusuzluq, sevinc, kədər, məhəbbət, nifrət, qısqanc lıq, təəssüf, peşmançılıq, qəzəb, fərəh, utancaqlıq və s. Hislərin bir qismi maddi tələbatla əlaqədar olub, heyvanlara da xasdır. Lakin maddi tələbatla bağlı olma yan hislərdə heyvanlara aid ola bilər. Məsələn, şadlıq, mə həbbət, qəzəb və s. Yalnız insanlara məxsus olan ali hislər də mövcuddur ki, bunlara da zehni, este tik və əxlaqi hislər aiddir. 59 Əxlaqi hislər cəmiyyətdəki əxlaq normalarına bəslənən subyektiv müna sibətdir. Əxlaqi hislərin obyekti adamlar, qruplar, münasibətlər, adamların hərəkət və rəftarı, ictimai həyatın qanunları və sairdir. Bəzən həyatda vaxt və ya informasiya qıtlığı üzündən elə situasiyalar yaranır ki, burada tək ağıl kifayət etmir, çünki insan hadisələri ildırım sürəti ilə qiymətləndirməli olur. Bu zaman məhz əxlaqi hislər ağlın köməyinə gəlir. Vicdan hissi, borc hissi, ədalət hissi və s. bu qəbildəndir. Onlar mənəvi təcrübəyə əsaslanaraq ağılın görə bilmədiyi hərəkətləri və situasiyaları “tuta bilir”. İnsanın gündəlik rəftarında və şüurunda, eləcə də motivasiyasında müsbət (səmi milik, rəhm lilik, dərdə şərik olma, xeyirxahlıq, dostluq, rəğbət, yoldaşlıq, məsuliyyət və s.) və mənfi (fər diy yətçilik, bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq, ikiüzlülük, şöh rətpərəstlik, başqasının dərdinə sevinmək və s.) əxlaqi hislər böyük rol oyna yır. Müsbət əxlaqi hislər mövcud cəmiy yətin birgəyaşayış qaydalarına uyğun, müəyyən davranış normalarına müvafiq hərəkət etməyə xidmət edir. İnsanda olan utancaqlıq, vicdan, məhəbbət və s. hislər də xeyirxah əməllərin əsas törədicisidir. Mənfi əxlaqi hislər insanı mövcud əxlaq normalarına uyğun hərəkət etməməyə, öz məna feyini cəmiyyətin mənafeyindən üstün tutmağa vadar edir. Bəzən insan məhz nifrət, acıq, qibtə, qısqanclıq, özünəvurğunluq, şöhrətpərəstlik hisləri ucbatından zərərli hərəkətlər törədir. Öz hərəkətlərinin ictimai əxlaqa uyğun gəlmə diyini dərk edərək iztirab keçirən zaman insanda təəssüf, peşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət və s. kimi əxlaqi hislər yaranır. Deməli, əxlaqi hislər mövcud cəmiyyətin rəftar və əxlaq normalarına insanın bəslədiyi mənfi və ya müsbət müna sibətin əks etdirilməsidir. Müxtəlif həyat şəraitində yaşayan insanların əxlaqi hisləri də məzmun etibarilə birbirindən fərqlənir. Buna görə də hər bir tarixi dövrdə insan hislərinin tərbiyə edil məsinin məqsəd və istiqaməti dəyişir, yeni forma və məzmun kəsb edir. Ağıl və hislərin har moniyası daha effektli olub, insanın məsləkini təşkil edir. Bun lar isə heç də həmişə real laşmır. İradə – əxlaqi şüurun üçüncü elementi və ya komponenti olub, qətiyyət, dözüm, mərdlik, müstəqillik, təkidlilik, konkret işlərə hazırolma, özünüida rəetmə ilə üzə çıxır. İradə insan fəal lığının xüsusi forması olub, mürəkkəb psixi prosesdir. Onun 2 əsas funksiyası var: 1) təhriketmə və 2) ləngitmə. Birincidə insan öz arzu və tələbatlarından imtina edərək, daha vacib olanı seçir (məsələn, özü istirahət etmək əvəzinə, xəstəyə baş çəkməyə gedir). İkincidə insan öz dünyagö rüşünə, əqidə və ideallarına uyğun gəlməyən işləri görməkdən şüurlu surətdə imtina edir. Məhz bu xüsusiyyətlər iradəni motiv dən fərqləndirir. İctimai əxlaqi şüur fərdi əxlaqi şüurla qarşılıqlı əlaqədə formalaşır ki, bunun da daşıyıcısı bütün cəmiyyətdir. İctimai əxlaqi şüurun strukturuna gündəlik əxlaqi şüur və nəzəri əxlaqi şüur aid edilir. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|