Ci illər peyzaj: Hüseyin Arif

Əzizə Caferzadə hakayələrində aktual və tarixi məsələlər, cənubi Azərbaycan məsələsi, Afrikada insanların azadlıq mübarizəsi, II. İkinci Dünya Müharibəsinin gətirdiyi çətinliklər və bəlalar, bu bəlaların Azərbaycan xalqına çəkdiyi iztirablar, Sovet Azərbaycanında yetişmiş insanların və ayrı-ayrı şəxslərin daxili dünyası və s. mövzuları əhatə etmişdir. O, romanlarında əsasən tarixi mövzulara yer vermiş və Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox görkəmli şairləri haqqında bioqrafik romanlar yazaraq onları unudulmaqdan xilas etmişdir. O, Azərbaycan tarixinin əvvəlindən 2003-cü ilə qədər bütün dövrləri haqqında romanlar yazıb, xüsusilə mühüm tarixi hadisələri diqqət mərkəzində saxlayıb.
Cəfərzadənin yaradıcılığında Azərbaycan qadın şairlərinə, xüsusən də Şirvan və Qarabağ şairlərinə xüsusi yer verildiyi müşahidə edilir.Ümumiyyətlə, Əzizə Caferzadə Azərbaycan qadınının fəaliyyətini, qəhrəmanlığını, fədakarlığını Azərbaycan tarixi ilə uyğunlaşdırıb. Hun dağı povestində, Celaliye hekayəsində türk tarixinin ən qədim dövrlərində qadın obrazları canlandırır. Celaliye və ətrafındakı bütün qadın obrazları, Gürretü'l-ayn Zerrintaç Tahirə adlı əsərində Zerrintaç Tahirə və ən kiçik hekayəsindən tutmuş ən həcmli romanına qədər əsərində bütün qəhrəmanları milli zəmində, milli naxış və bəzəklərdə uğurla təsvir etmişdir.
Cəfərzadənin ilk kitabı 1948-ci ildə “Azərnəşr”də çap olunub. Lakin kitab müəllifin əlinə çatmamış yuxarı rəhbərliyin göstərişi ilə müsadirə olunaraq yandırılıb.
Cəfərzadə sənətinin ikinci dövrü 1970-1990-cı illər arasıdır. Bu dövrdə müəllif Azərbaycanın tarixi, ədəbi və siyasi xadimlərinin həyat və sənətindən bəhs edən roman və hekayələr yazıb. Biz bunu hekayəçilikdən romançılığa keçid prosesi kimi də nəzərdən keçirə bilərik. Bu illər arasında yazdığı əsərlər dövrün məşhur tənqidçiləri tərəfindən də müsbət qiymətləndirilib. Bu dövrdə onun sənətinə xas olan digər cəhət ondan ibarətdir ki, daha çox hekayələr yazan müəllif 1969-cu ildən Azərbaycan ədəbiyyatında povest (uzun hekayə) adlanan və geniş istifadə olunan bu janrda da əsərlər yaratmışdır. Müəllifin ən mühüm povestləri sənətinin ikinci dövründən sonra yazılmağa başladı. Bunlar, müvafiq olaraq, Əllərini Mənə Ver. Hun dağı , Celaliyə , Xoş Gəldin , Səməndər Quşu, Sənsən Ümid. Müəllif bu əsərlərində həm tarixi, həm ədəbi,həm də müasir ailə dolanışığı məsələlərini yer almışdır.
Kəndə işləməyə gedən gənc ananın həyatı, duyğuları, düşüncələri və fəaliyyəti onun “Mənə əlini ver” uzun hekayəsində romantik üslubda təsvir edilir. Hun dağı, Celaliye və Bela adlı uzun hekayələrində türk tarixinin başlanğıcından XVI əsrə qədər olan dövrlərdən bəhs edilir.Bu hekayələrin hər birində dərin tarixi şüur, türk tarixinin genetik yaddaşla daşınan və yaxınlaşdırılan səhifələri, baş verən hadisələr, köçlər, müharibələr təsvir olunur.
Hun dağı hekayətində fitnə nəticəsində Vətənindən, sevdiyi xalqından, özünə məxsus olacaq taxt-tacdan əl çəkərək, yeni dünyalar qurmaq, kirlənməmiş qəlblərlə birləşmək, fitnə və ayrılığın yol tapa bilməyəcəyi bir ölkə qurmaq istəyən Alptekin və ətrafındakılar səyahətə çıxdılar. dünyanın uzunluğunda və nəhayət, onun suları və torpaqları ilə bərabər olan bir şəhərə gəlib çatdıqları və yol boyu müxtəlif türk boylarını sülh yolu ilə tək bayraq altında birləşdirdikləri qeyd edilir. Müəllif əsəri təəccüblü şəkildə tamamlayır: Alptekin və yoldaşlarının gəlib qərar verdikləri yer Gök Tanrı çayı, yəni Göyçay çayının sahilidir. Müəllif Göyçay ifadəsini qeyri-müəyyən işlətmiş ola bilər, lakin bu gün Azərbaycanda Göyçay adlı bir vilayətin olduğunu bilən oxucu bu əlaqəni uydurma kimi qəbul edir və hələ də işlənməkdə olan sözlərin çoxunun qədim hunlardan qalma sözləri olduğu qənaətinə gəlir. Hadisəni bu şəkildə bitirən bu hekayə o qədər maraqlı, o qədər göz açıcıdır ki, az qala oxucunu yeni sözlər kəşf etməyə və işlədilən bütün sözlərin etimologiyasını çıxarmağa sövq edir. Müəllifin nailiyyəti budur.
Əsərlərini daha çox gənclər üçün qələmə alan müəllif cəmiyyətin gələcəyinin möhkəm təməllər üzərində böyüyən uşaqlarla qurulacağını bildiyindən uşaqlar üçün hekayələr yazır. Müəllifin müxtəlif qəzet və jurnal səhifələrindəki hekayələri ilə yanaşı, bu sahədə dörd mühüm əsəri var. Bunlar “Qızımın hekayələri”, “Pisik dili”, “Anam nəğmələri”, “Çiçəklərim” adlı uşaq hekayə və nağıllarından ibarət kitablardır.

29. Famil Mehdi poeziyasının ideya-bədii xüsusiyyəti problemi.
Famil Mehdi 1934-cü il dekabrın 25-də Ağda rayonunun Sarıhacılı kəndində anadan olmuşdur. Əhmədvar kənd yeddiillik məktəbini bitirib Ağdam pedaqoji məktəbində təhsil almışdır. Sonra (BDU Jurnalistika) ADU-nun filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsində təhsilini davam etdirmişdir.
Bədii yaradıcılığa 1951-ci ildə “Lenin yolu” adlı Ağdam rayon qəzetində çıxan ilk şeri ilə başlamışdır. Bundan sonra dövri mətbuatda vaxtaşırı çıxış etmişdir. Əsərləri keçmiş SSRİ xalqlarının və bəzi xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə edilmişdir.
Famil Mehdinin "Dilən, professor, utanma, dilən” şeiri dərc olunarkən, ictimaiyyət tərəfindən böyük maraqla qarşılansa da bəzi məmurlar tərəfindən adekvat qarşılanmadı. Famil Mehdi elmə, təhsilə olan biganəlik barədə təbil çalırdı. Bəyəm bu gün universitetlərdə professor tələbəsindən rüşvət alırsa, bu onun dilənməyi deyilmi? Onun bu şeiri, bu poetik fikri bu gün daha aktualdır.
Famil Mehdinin poetik məramında əbədi çağırışlardan biri insan taleyinə münasibət məsələsidir. İnsanın taleyi qorunmayan yerdə mənəvi azadlıqdan, əmin-amanlıqdan, ümumiyyətlə, heç bir sosial ədalətdən söz gedə bilməz.
Şairin poeziyasının oxucular tərəfindən sevilməsi onun poeziyasında xalq, onun əzab-ağrıları, vətənə, torpağa bağlılığından irəli gəlir. Ancaq "Dilən professor utanma dilən” şerlər kitabında mövzular daha təsirli, düşündürücüdür.Kitaba daxil olan çerlər müəllifin içindən gələn yanğıdan qidalanır.Əsasən 90-cı illərdə yazılan bu şerlərin müvzusu,Qarabağ faciəsi- yurd-yuvasından didərgin düşmüş yurddaşlarımızın dərdi, şəhidlərimizin incik ruhu, sinəsi oğul dağlı analarımızın ah-naləsi təşkil edir. Ancaq şair bu məsələlərə tənqidi pafosla yanaşır. Bu mövzular günümüzün nəbzini tutduğu üçün daha oxunaqlıdır.
Məlum mövzular bu gün poeziyamızda yüksək yer tutur. Ancaq Qarabağ mövzusuna Famil Mehdi öz həmyaşıdlarından fərqli yanaşir.Daha doğrusu daha real yanaşır. Demək istədiklərini boyasız, yalansız verir. Heç bir sətiraltı ifadələrə onun poeziyasında rast gəlinmir. "Mənim Qarabağım mənim deyilsə” başlıqlı şer bu baxımdan daha təsirlidir. Şerdə əsasən şair bu gün Qarbağsız olmamızı yuxarılarda oturanlarda görürsə də ancaq özünü də qınayır. Şerdə güclü üsyan hissi özünü göstərir. Şair, Qarabağ yoxdursa həyatın da onunçün yox olduğunu, bitdiyini üsyankarcasına söyləyir.Şerdə hec nəylə əvəzolmaz yanğı və üsyan var.