Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYA © Z.N.Eminov AZƏRBAYCANDA KƏND ƏHALİSİNİN TƏBİİ ARTIMININ İNKİŞAF MEYİLLƏRİ VƏ
- Mövzunun aktuallığı
- Mövzunun öyrənilməsi səviyyəsi
- Mövzunun izahı
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 68 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYA © Z.N.Eminov AZƏRBAYCANDA KƏND ƏHALİSİNİN TƏBİİ ARTIMININ İNKİŞAF MEYİLLƏRİ VƏ NİZAMLANMASI İSTİQAMƏTLƏRİ Z.N.Eminov AMEA akad. H.Ə. Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu AZ 1143, Bakı, H. Cavid pr., 115 Uzun illər ərzində respublikada əhalinin sayının əsas artım mənbəyi kəndlərdə təbii artımın yüksək səviyyəsi olmuşdur. XX əsrin 60-cı illərində onun kəmiyyətinin yüksək olması kənd əhalisinin sayının yüksək templə artımını təmin etməklə yanaşı, şəhərlərə də miqrasiya axını çox olmuş, onların işçi qüvvəsi ilə təminatı həll edilmişdir. Sonrakı dövrlərdə, xüsusilə müstəqillik illərində əhalinin maddi vəziyyətinin ağırlaşması təbii artımın kəskin şəkildə aşağı düşməsinə gətirib çıxartdı. Buna görə şəhərlər əhalinin əsas artım mənbəyindən məhrum olmaqla yanaşı, kəndlərdə də əhalinin sayı zəif templə artır. Eyni zamanda, doğumun cins tərkibinin pozulması ümumi əhalinin cins tərkibinin də pozul- masına gətirib çıxarır. Ona görə kəndlərdə demoqrafik vəziyyətin nizamlanmasına ehtiyac vardır. Mövzunun aktuallığı. Azərbaycanda kənd yaşayış məskənləri ölkənin bütün ərazilərində ya- yılmışdır. Kəndlər əhalinin məskunlaşmasında, ərazilərin mənimsənilməsi və istifadə edilməsin- də, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar, eyni zamanda, öl- kənin demoqrafik potensialının cəmləndiyi əsas mərkəzlərdir və əhalinin sayının əsas artım mən- bəyini təşkil edir. 2014-cü ilin əvvəlində ölkənin 9477,1 min nəfər əhalisinin 4431,7 min nəfəri və ya 46,8%-i kəndlərdə məskunlaşmışdı. 2013-cü ildə respublikada 4589 yaşayış məntəqəsi mövcud olmuşdur. Onlardan cəmi 78-i şəhər, 261-i qəsə- bələrdir. Azərbaycanda kənd əhalisi 4250 kənd yaşayış məntəqəsində məskunlaşır. Bu kəndlərin idarə edilməsi üçün 1727 kənd ərazi dairəsi, 1718 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Kəndlər respublikada olan yaşayış məntəqələrinin 92,6%-ni təşkil edir [Azərbaycanın əhalisi, 2014]. Müstəqilliyin ilk illərindən başlanan iqtisadi çətinliklər, əhalinin məşğulluq səviyyə- sinin aşağı düşməsi onun demoqrafik vəziyyətinə də öz mənfi təsirini göstərmişdir. Buna görə təbii artım xeyli azalmış, miqrasiya intensivliyi art- mışdır. Yaranmış vəziyyət kəndlərdə əhalinin sayının artımına mənfi təsir göstərir və onun tem- pi getdikcə azalır. Eyni zamanda, aparılan iqtisadi islahatlar kəndlərin iqtisadi bazasının formalaş- masına mənfi təsir göstərmişdir. Yaradılan fermer təsərrüfatları iqtisadi baza funksiyasını yerinə yetirə bilmir, kənd əhalisinin məşğulluqla bağlı problemləri hələ də qalmaqdadır. Ona görə kənd- lərin sosial-iqtisadi və demoqrafik inkişafının tə- min edilməsi üçün mövcud problemlərin elmi təhlilinin aparılması, daha ciddi tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir. Mövzunun öyrənilməsi səviyyəsi. Respub- lika əhalisinin təbii və mexaniki artımı, məskun- laşması, onun formalaşmasına təsir göstərən amil- lər və nizamlanması istiqamətləri XX əsrin 60-cı illərindən sonra öyrənilmişdir. Bu sahədə Ş.Y. Göyçaylı (1964), M.M.Allahverdiyev (1966), Ş.Q.Dəmirqayayev (1971), M.O.Sadıqov (1983), N.H.Əyyubov və E.Q.Mehrəliyev (1988), Ş.M.Muradov (2004), V.Ə.Əfəndiyev (2013), Z.N.Eminov (1997, 2005, 2012, 2013) və başqala- rı tədqiqat işləri aparmışlar [Azərbaycan Respub- likasının coğrafiyası, 2013]. Mövzunun izahı. Əhalinin təbii artımına onun mütləq sayı, şəhər və kənd əhalisinin nisbəti, qadınların cəmiyyətdə mövqeyi, təhsil səviyyəsi və təsərrüfat sahələrində məşğulluğu, dinin cəmiyyətdə rolu və s. amillər təsir göstərir. XX əsrin 60-cı illəri Azərbaycanın kənd əhalisi arasında hər 1000 nəfərə görə doğum və təbii ar- tım əmsallarının azalma meyilləri ilə fərqlənir, ölüm əmsalları isə onillik ərzində sabit qalmışdır. Kənd əhalisi arasında çoxuşaqlılıq yayıldığına görə 60-cı illərdə doğum əmsalı əvvəlki dövrlərə nisbətən yüksək səviyyədə olaraq qalmışdır. Bununla yanaşı, 40-cı illərdə təbii artımın aşağı səviyyədə olduğu vaxtlarda doğulmuş uşaqlar artıq nikah yaşına çatdığına görə fertil yaşlı qadınların sayı da az olmuşdur. Bu dövrdə yeni evlənənlərin sayı da xeyli azalmışdır. Kənd əhalisi arasında 1963-1970-ci illərdə nikah əmsalı 10,8- dən 5,6-ya enmiş və ya 2,0 dəfədən çox azalmış- dır [Azərbaycan demoqrafik göstəriciləri, 2012]. 1961-ci ildə respublikanın ümumi əhalisi arasında doğum əmsalı 42,1, təbii artım əmsalı 35,4 səviyyəsində olmuşdur. 1970-ci ildə ölüm əmsalının (hər 1000 nəfərə görə 6,7) sabit qaldığı Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 69 şəraitdə doğum əmsalı 29,2-yə, təbii artım əmsalı 22,5-ə enmişdir. On il ərzində doğum əmsalı 30,6%, təbii artım əmsalı 36,4% azalmışdır. Kəndlərdə təbii artımın ənənəvi yüksək göstəriciləri 60-cı illərdə də özünü göstərir. Bu mənada respublikanın kənd əhalisi arasında 1961- ci ildə doğum əmsalı 49,4, təbii artım əmsalı 42,8 olmuşdur. Bu dövrdən sonrakı on il ərzində (1960-1970) bu göstəricilər doğum əmsalı üzrə 34,1-ə, təbii artım üzrə 27,2-yə enmişdir. Təhlil aparılan dövrdə doğum səviyyəsi 31,0%, təbii artım səviyyəsi 36,5% azalmışdır. Qeyd etmək la- zımdır ki, ümumi və kənd əhalisi arasında təbii artım göstəriciləri eyni səviyyədə azalmışdır. 60-cı illərin birinci yarısı kənd əhalisi ara- sında qeydə alınan ən yüksək doğum göstəriciləri ilə fərqlənir. Bu dövrdə (1961-1966) kəndlərdə 100,0 min nəfərdən çox uşaq doğulmuşdur. Onil- liyin ikinci yarısında doğumun azalmasına ailə- lərdə uşaqların sayının azalması ilə yanaşı, müharibədən sonrakı illərdə doğumun aşağı səviy- yəsi də təsir göstərmişdir. Bir neçə il ərzində doğulan uşaqların sayı 100,6 min nəfərdən 87,7 min nəfərə qədər azalmışdır. 1961-ci ildə res- publikada doğulan uşaqların 59,8%-i, 1970-ci ildə 58,1%-i kənd əhalisinin payına düşmüşdür [Azər- baycanın demoqrafik göstəriciləri, 2013]. Əvvəlki onillikdən fərqli olaraq 60-cı illər- də kəndlərdə ölənlərin sayı az da olsa artmışdır. Belə ki, 1961-1970-ci illərdə kənd əhalisi arasında bu göstərici 13521 nəfərdən 17690 nəfərə yüksəlmiş və ya 30,8% artmışdır. Belə vəziyyətdə kəndlərdə təbii artım göstəricilərinin azalması sonrakı illərdə də davam etmişdir. Belə ki, 1961- ci ildə kəndlərdə əhalinin sayı 88496 nəfər, 1970- ci ildə 70001 nəfər artmışdır. On ildə təbii artım 18495 nəfər və ya 20,9% aşağı enmişdir. Əhalinin təbii artımında kənd əhalisinin payı 61,8%, 1970- ci ildə 60,1% olmuşdur [Mehrəliyev, 2003]. Artıq 80-ci illərdə şəhərlərin iqtisadi və so- sial inkişaf sürəti zəifləmiş, bu bazanın kənd əha- lisini qəbul etmək potensialı azaldığına görə respublikadan kənara miqrasiya axını güclən- mişdir. Məhz bu da respublikada şəhər əhalisinin artımını ləngitmiş, urbanizasiya prosesləri zəif templə getmiş, onun səviyyəsi uzun illər dəyişməz olaraq qalmışdır. Belə vəziyyət bu gün də davam edir. Abşerondan kənar regionlarda şəhərlərin zəif sosial-iqtisadi bazası nəinki ətraf məntəqələrdən əhalini qəbul edə bilmir, hətta özünün təbii yol ilə artan əhalisini yerlərdə saxlamaq, onları iş yerləri və mənzillərlərlə təmin etmək potensialına da ma- lik deyildir. 50-60-cı illərdə respublikanın kənd əhalisi arasında müşahidə olunan yüksək təbii artım ilkin dövrlərdə kənd əhalisinin artımını təmin etməklə yanaşı, sonrakı dövrlərdə şəhər əhalisinin sayının da artmasına və intensiv miqrasiyaların başlan- masına səbəb olmuşdur. 1970-1990-cı illərdə orta hesabla hər il miqrasiya hesabına kəndlərdə əha- linin sayı 25-30 min nəfər azalmışdır. Kənd əha- lisinin miqrasiyası hesabına şəhər məntəqələrində əhalinin sayı 70-ci illərdə orta hesabla ildə 15-25 min nəfər artmış, qalan əhali respublikanı tərk etmişdir [Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri, 2013]. XX əsrin 70-ci illərinin birinci yarısında öl- kənin ümumi əhalisi, o cümlədən kənd əhalisi ara- sında hər 1000 nəfərə görə doğum və təbii artım əmsallarında azalma meyilləri müşahidə edilsə də, onilliyin ikinci yarısını bu göstəricilərin dina- mikasında sabitlik dövrü kimi qəbul etmək olar. 1971-ci ildə ümumi əhali üzrə doğum əmsalı 27,7, təbii artım əmsalı 21,2, 1976-1980-ci illərdə doğum əmsalı 25,2 - 25,5, təbii artım əm- salı 18,1 - 18,2 arasında dəyişmişdir. Kəndlərdə əhalinin təbii artım göstəriciləri bu dövrdə nis- bətən yüksək səviyyəsi ilə fərqlənmişdir. 1971-ci ildə kəndlərdə hər 1000 nəfərə görə doğum əmsalı 31,9, təbii artım əmsalı 25,2 səviyyəsində qeydə alınmışdır. Onilliyin ikinci yarısında ölüm əmsa- lının müəyyən qədər artması baş vermişdir, yəni 1976-1980-ci illərdə bu əmsal 6,8-dən 7,3-ə yük- səlmişdir. Lakin doğum və təbii artım əmsal- larında nisbi sabit dinamika müşahidə edilir. Bu illərdə təbii artım əmsalı hər 1000 nəfərə görə 20,0 - 21,0 arasında dəyişmişdir. 1970-ci illərdə kənd əhalisi arasında doğu- lan uşaqların sayında, ölənlər və təbii artım gös- təricilərində əsaslı dəyişikliklər olmamışdır. Bu dövrdə doğulan uşaqların sayı 75,0 - 80,0 min nə- fər arasında, təbii artım 57,0 - 59,0 min nəfər arasında dəyişmişdir. Eyni sözləri ölənlərin sayı haqqında da demək olar. 1971-ci ildə respublikada doğulan uşaqların 57,0%-i, təbii artımın 58,7%-i, 1980-ci ildə müvafiq olaraq doğulan uşaqların 51,2%-i, təbii artımın 52,1%-i kənd əhalisinin payına düş- müşdür. Rəqəmlər göstərir ki, təhlil aparılan müd- dətdə şəhərlərdə doğulan uşaqların sayı və nə- ticədə onların əhalinin sayının artımında rolu yük- səlmişdir. Çünki 60-cı illərdə müşahidə olunan yüksək təbii artım, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, şəhərlərə miqrasiyanın intensivləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə şəhərlərdə cavan yaşlı əhali- nin sayının artması nikah yaşlı insanların sayının artmasına və doğumun yüksəlməsinə gətirib çıxar- mışdır. 1970-1979-cu illərdə şəhər yerlərində 15-19 yaşlı əhalinin sayı 260,2 min nəfərdən 408,6 min Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|