Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
73
göstəricilərində kənd əhalisinin payının azalması
kəndlərin demoqrafik inkişafında problemlərin
yaranmasını əks etdirir. Ölkənin kənd əhalisinin
təbii artımı azalmaqla yanaşı, şəhərlərə miqrasi-
yalar da artır. Lakin təbii artımın əsas demoqrafik
prinsiplərinə uyğun olaraq şəhər əhalisi uzun
müddət ərzində yüksək templə arta bilmir və ya-
xın illərdə azalma özünü göstərə bilər.
Ölkənin demoqrafik inkişafında gedən pro-
seslər nəticəsində əhalinin cins tərkibində qadın-
ların sayının üstünlüyü tədricən aşağı düşür. 1990-
cı ildə hər 1000 kişiyə 1048 qadın düşürdüsə,
2000-ci ildə bu göstərici 1046, 2005-ci ildə 1032,
2010-cu ildə 1019-a enmişdir. Nəticədə ölkədə
kişilər və qadınların sayı bərabərləşmə ərəfəsin-
dədir, çox güman ki, bu, yaxın bir neçə ilə baş ve-
rə bilər. Artıq 1999-cu ilə nisbətən 2009-cu il si-
yahıyaalmasının nəticələrinə görə, Culfa, Sədərək,
Şahbuz, Abşeron, Ağcabədi, Beyləqan, Daşkəsən,
Göygöl, Qəbələ, Quba, Masallı, Saatlı, Şabran,
Şəmkir, Tovuz rayonlarında kişilərin sayı qadın-
lardan çox olmuşdur [Azərbaycan Respublikası
əhalisi 2009-cu il, 2010].
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycanın əhalisi – 2013. 2014. DSK, Bakı.
Azərbaycanın əhalisi – 2012. 2013. DSK, Bakı.
Azərbaycanın demoqrafik göstəriciləri - 2012.
2013. DSK, Bakı.
Azərbaycanın statistik göstəriciləri - 2011.
2012. DSK, Bakı.
Azərbaycan Respublikası əhalisinin 1999-cu il
siyahıyaalmasının yekunları. I hissə. Əhalinin sayı,
cins-yaş tərkibi. 2000. DSK, Bakı.
Azərbaycan Respublikası əhalisinin 2009-cu il
siyahıyaalmasının yekunları. I hissə. Əhalinin sayı,
yerləşməsi, cins, yaş tərkibi və nikah vəziyyəti. 2010.
DSK, Bakı.
Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. II cild.
2013. Bakı, 501 s.
EMİNOV Z.N. 2005. Azərbaycanın əhalisi.
Çıraq, Bakı.
MEHRƏLİYEV E.Q., ƏYYUBOV N.H.,
SADIQOV M.O. 1988. Azərbaycan SSR-də əhalinin
məskunlaşması məsələləri. Elm, Bakı, 196 s.
MEHRƏLİYEV E.Q. 2003. Azərbaycan Res-
publikasında demoqrafik proseslərin regional təhlili.
Elm, Bakı, 236 s.
EMİNOV Z.N. 2008. Azərbaycanın kənd təsər-
rüfatında və torpaqlardan istifadənin strukturunda baş
verən dəyişikliklər. AMEA-nın “Xəbərlər”i, “Yer elm-
ləri” seriyası, № 4, s.70-75.
ƏFƏNDİYEV V.Ə., EMİNOV Z.N. 2013. Mü-
asir dövrdə Azərbaycanda kənd əhalisi və kənd yaşayış
məntəqələrinin inkişaf xüsusiyyətləri. “Azərbaycanda
coğrafiya elminin inkişafı” mövzusunda respublika
elmi konfransı. BDU, s. 153-157.
ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ И ПУТИ
РЕГУЛИРОВАНИЯ ЕСТЕСТВЕННОГО
ПРИРОСТА СЕЛЬСКОГО НАСЕЛЕНИЯ
АЗЕРБАЙДЖАНА
З.Н.Эминов
Долгое время в республике основным источ-
ником роста численности населения был высокий
уровень естественного прироста сельского насе-
ления. В 60-х гг. ХХ века его высокие показатели
не только обеспечили высокие темпы роста числен-
ности сельского населения, но и миграционный от-
ток их рабочей силы в города.
Вес последующий период, особенно в годы
независимости, снижение уровня жизни привело к
резкому уменьшению естественного прироста.
Поэтому, города лишены основного источника
роста численности населения, снижены темпы
роста численности сельского населения. Вместе с
тем, нарушена половая структура рождаемости, что
приводит к нарушению полового состава всего
населения. Поэтому, есть необходимость регули-
рования демографической ситуации в стране, осо-
бенно в селах. В статье проводятся анализы и раз-
работаны рекомендации в этом направлении.
TRENDENCY OF DEVELOPMENT AND WAYS
OF REGULATION OF NATURAL GROWTH OF
THE RURAL POPULATION OF AZERBAIJAN
Z.N.Eminov
For a long period, high natural increase rate
among the rural population was the main source for
population growth in the country. In 60s of the
twentieth century, high natural increase rate was
responsible for the rapid growth of rural population
number, and the last process in its turn provided mass
migration of labor forces towards the cities.
During the following period, especially in the
years of independence, fall of level of living entailed
sharp reduction in natural growth rate. Consequently,
the cities became deprived of the source of population
growth due to reduction in natural increase rate by
rural places. In the meantime, sexual composition of
the birth process is changed, which results in un-
desirable change in sex composition of the population.
Therefore, it is necessary to regulate the demographic
situation in the country, in particular among the rural
population. The article deals with the analysis of these
processes and related appropriate recommendations.
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
74 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti
© V.Ə.Əfəndiyev
MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ AZƏRBAYCANIN ŞƏHƏR ƏHALİSİNİN SAYININ DİNAMİKASI
V.Ə.Əfəndiyev
Az 1073, Bakı ş., Z.Xəlilov küçəsi, 23
Bakı Dövlət Universiteti
Şəhərlərin inkişafı, şəhər əhalisinin sayı və urbanizasiya səviyyəsi ölkənin inkişafının əsas
göstəricilərindən biridir. Şəhər əhalisinin sayının artmasına onun iqtisadi və sosial-mədəni bazası,
yeni iş yerlərinin yaradılması imkanları, təsərrüfat strukturu və burada əməktutumlu sahələrin rolu
təsir göstərir.
Müstəqilliyin ilk illərində şəhərlərin təsərrüfat obyektlərinin fəaliyyətində baş verən
geriləmələr, iş yerlərinin azalması, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və miqrasiya axınları
bu prosesə də öz mənfi təsirini göstərmişdir. Ona görə bir neçə onillik ərzində ölkədə urbanizasiya
səviyyəsi dəyişilməz olaraq qalmışdır. Həyata keçirilən islahatlar bu prosesə hələlik zəif təsir
göstərir. Məqalədə bu sahədə yaranan problemlər araşdırılmış, onların aradan qaldırılması isti-
qamətində təkliflər işlənib hazırlanmışdır
.
Şəhərlər ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının,
təbii ehtiyatların mənimsənilməsi və son məhsula
çevrilməsinin, əhalinin məskunlaşmasının, onlara
müxtəlif səviyyəli sosial-mədəni xidmətlər göstə-
rilməsinin, məşğulluğun təmin edilməsinin əsas
mərkəzləridir. Şəhər yaşayış məntəqələri, əsasən,
əlverişli İCM-də yerləşməklə bərabər, az vaxtda
inkişaf edərək yerləşdiyi ərazinin coğrafi mövqe-
yinin dəyişməsinə gətirib çıxarır, ətraf ərazilərin
sosial-iqtisadi və demoqrafik inkişafında həlledici
təsirə malik olur. Bu mənada şəhərlərin sosial-
iqtisadi inkişafının nizamlanması, onların təsərrü-
fat strukturunun təkmilləşdirilməsi, sosial, ekoloji
problemlərin həll edilməsi, əhalinin mədəni-məi-
şət təminatının yüksəldilməsi vacib vəzifə kimi
qarşıda durur.
Azərbaycanın regionlarında təsərrüfatın
müasir strukturu, yeni yaşayış məntəqələrinin sa-
lınması, onların əsasında şəhərlər şəbəkəsinin
formalaşması XX əsrin 30-cu illərindən başlan-
mışdır. Əsrin ikinci yarısından sonra bu proses
daha intensiv getmişdir. Bu dövrdən başlayaraq
sənayeləşmə prosesində Bakı, Gəncə, Şəki, Nax-
çıvan kimi mövcud şəhərlərlə yanaşı, regionlarda
yeni sənaye mərkəzləri yaradılmışdır. Bu zaman
Sumqayıt, Mingəçevir, Şirvan, Yevlax şəhər-
lərinin, onlarla kiçik və ortaölçülü məntəqələrin
şəhərlərə çevrilməsi regionlarda sənaye sahələ-
rinin yaradılmasına və inkişafına, əhalinin bu
məntəqələrdə cəmlənməsinə imkan vermişdir. Bu
mərkəzlər kənd əhalisinin rayon mərkəzləri ilə
yanaşı, şəhərlərdə toplanmasına səbəb olur, şəhər
əhalisinin sayı sürətlə artırdı.
Kiçik və orta şəhərlərin sosial-iqtisadi inki-
şafı istehsalın, qeyri-istehsal sahələrinin, xidmət
sahələrinin inkişafından, yerli təbii-iqtisadi poten-
sialdan istifadə edilməsi səviyyəsindən asılıdır.
Bu qrup şəhərlərin potensial inkişafının əsasını tə-
bii, iqtisadi, sosial və elmi-texniki imkanlardan
istifadə təşkil edir. Onlarda əhalinin toplanmasına
göstərilən sosial-mədəni xidmətlərin təşkili, iş
yerləri ilə təminat, rekreasiya potensialından isti-
fadə əsas əhəmiyyətə malikdir [Əfəndiyev, 2002].
Azərbaycanda şəhərlərin inkişafı və şəhər
əhalisinin sayının dinamikası müstəqillik illərində
ciddi şəkildə dəyişmişdir.
Bu dövrdə əhalinin təbii
artımının aşağı düşməsi, kəndlərdən və ətraf ra-
yonlardan şəhərlərə olan miqrasiyaların azalması,
şəhərlərin iqtisadi bazasının zəifliyi ilə əlaqədar
onun demoqrafik potensialını saxlaya bilməməsi,
ətraf regionlardan olan miqrantları qəbul etmək
imkanının olmaması şəhər əhalisinin sayının zəif
templə artmasına, bir çox məntəqələrdə hətta
azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bu prosesə ölkə-
nin sərhəd rayonlarının işğalı da əhəmiyyətli təsir
göstərmişdir. Keçid dövrünün çətinlikləri ilə əla-
qədar şəhərlərdə mövcud olan sənaye, nəqliyyat,
xidmət obyektlərinin əksəriyyətinin fəaliyyəti
zəifləmiş və ya tamamilə dayandırılmışdır.
Bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçid
şəraitində Azərbaycanın rayonlarının təsərrüfatı
və əhalisi, əvvəllər olduğu kimi, mərkəzləşmiş in-
vestisiya qoyuluşu imkanlarına malik olmamışdır.
Əksər şəhərlərdə sənaye sahələri aşağı texnoloji
təchizata malikdir, istehsal fondlarının fəal hissəsi
yüksək dərəcədə aşınmaya məruz qalmışdır. Ona
görə bazar iqtisadiyyatı şəraitində rəqabətə davam
gətirə bilmir. Bunlar isə istehsal əlaqələrinin
pozulmasına gətirib çıxarmışdır,
elektrik,
istilik və
başqa istehsal xərclərinin ödənilməsində, nəqliy-
yat və rabitə xidmətlərinin göstərilməsində prob-
lemlərə səbəb olmuşdur. Mərkəzləşmiş maliyyə
vəsaitlərinin az ayrılması şəraitində onlarda sə-
naye istehsalı tənəzzülə uğramış, sosial sferanın
şəbəkəsinin yenidən qurulmasında problemlər
yaratmışdır.