Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 3. Ərazinin eroziyaya uğrama dərəcəsi (min ha-la)
- Bitki örtüyü.
- Şəkil 4. “Xəzər” turizm bazası yanında antropogen təsir nəticəsində dəfələrlə seyrəlmiş meşə sahəsi
- Şəkil 5. Xəzərin sahilində çoxsaylı istirahət mərkəzlərindən biri – Atlant
- Atmosferin çirklənməsi
- Cədvəl 1 Avtonəqliyyatın əsas tullantılarının tərkibi (1 ton benzinə görə kq-la)
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 105 Meliorativ durumu qeyri-kafi qiymətləndi- rilən bu torpaqlar əsasən Şabran rayonu ərazi- sindədir. Bu torpaqların meliorativ durumunu daha da yaxşılaşdırmaq üçün ciddi aqrotexniki tədbirlər görülməlidir. Xüsusilə kanallarda və su- tutarlardakı sızmaların qarşısının alınması, dren şəbəkəsinin genişləndirilməsi və suvarmada mü- asir üsullardan istifadə edilməsi vacib şərtlərdən- dir. Son dövrdə rayon ərazisində Taxtakörpü su anbarının tikilməsi və onun suyunun bir hissəsinin beton örtüklərlə Ceyranbatan istiqamətinə yönəl- dilməsi bu baxımdan təqdirəlayiq addımdır. Ab- şeron yarımadası istiqamətində Ceyranbatan su anbarına qədər uzunluğu 111,4 km olan kanalın bir çox hissələrdə qapalı su ötürücülərindən ibarət olması Ceyranbatan suyunun müxtəlif çirklənmə mənbələrindən, o cümlədən magistral yoldan ke- çən avtomobillərin buraxdığı zərərli maddələrdən, həmçinin buradakı torpaqları su sızdırmasından qoruması ekoloji baxımdan vacib şərtlərdəndir. Həmçinin bu müasir irriqasiya sisteminin hesa- bına Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin içməli su təchizatını 2 dəfəyə qədər (40 m 3 /san.), mövcud suvarılan ərazilərin sahələrini isə xeyli artırmaq mümkün olacaqdır. Bütün bu müsbət göstəriciləri ilə yanaşı, mövcud su qurğusunun ekoloji baxımdan müəy- yən problemləri də mövcuddur. Belə ki, tikinti zamanı relyef strukturunun pozulması açıq-aydın görünür. Bütün bu fəsadları aradan qaldıraraq ərazinin ilkin, təbii landşaftının bərpası və yaşıl- laşdırılması, yaxınlıqdakı Şabran şəhərinin əhalisi və eləcə də turizmin inkişafı üçün gözəl istirahət zonasına çevrilməsi daha münasib olardı. İstər göl sularının sızması, istərsə də suvarma sahələrinin artması ilə qrunt sularının səviyyəsinin qalxması nəticəsində torpaqların şoranlaşmasının qarşısının alınması üçün müasir suvarma texnologiyasından istifadə etmək vacibdir. Torpaqların keyfiyyət parametrlərinin pis- ləşməsinə meliorativ durumla yanaşı, torpaq örtü- yündə baş verən eroziya prosesləri də güclü mənfi Şəkil 3. Ərazinin eroziyaya uğrama dərəcəsi (min ha-la) 3-cü şəkildən göründüyü kimi, tədqiqat sa- həsində mövcud torpaq ehtiyatlarının 46,3%-i (370 min ha) müxtəlif dərəcədə eroziyaya məruz qalmışdır. Bunun da xeyli hissəsi - 106,1 min hek- tarı isə daha qorxulu, şiddətli dərəcədə eroziyaya məruz qalmış torpaqlardır. Eroziyaya uğrama dərəcələri rayonlar üzrə də müxtəlifdir. Məsələn, Şabran rayonunun torpaq ehtiyatlarının yarıdan çoxu (50,1%) eroziyaya uğ- ramış torpaqlardır. Quba rayonunda bu göstərici 49%, Qusar rayonunda 61,9%, Xaçmaz rayonun- da isə nisbətən az - 36,2%-dir. İstifadədə olan torpaqların digər ekoloji problemlərindən biri də onların uzun müddət mo- nokultur şəkildə istismarının nəticəsində təbii münbitliyinin kəskin şəkildə pisləşməsidir. Belə ki, kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan torpaqların yalnız 113 min hektarı (29,2%) I aqroistehsal qru- punda və ya yüksək keyfiyyət qrupunda yer al- mışdır, bunun da 15,3 min hektarı kənd təsər- rüfatına yararlı həyətyanı sahələr kimi istifadəçi- lərə paylanmışdır. Təəssüf ki, bu sahədə səriştə- sizlik, maddi imkanın zəifliyi, intensiv becərilmə və zəif aqrotexniki qulluq üzündən onların daha aşağı keyfiyyət qrupuna transfer olunması gün- bəgün sürətlənir. Belə ki, ümumi əkin sahəsinin 64,9 min hektarı II, 21,3 hektarı isə III qrupa transfer olunmuşdur. Hazırda tədqiqat sahəsində təqribən 146 min hektar kəndyanı örüş torpaq- larının uzunmüddətli qaydasız istifadə edilməsi nəticəsində torpaq örtüyü orta, aşağı və hətta yararsız torpaqlara doğru transfer etməkdədir. Şübhəsiz ki, gələcəkdə torpaqların münbitlik xassələrinin pisləşməsinin qarşısı vaxtında və lazımi qaydada, aqromeliorativ tədbirlərlə alın- mazsa, bu proses daha da intensivləşəcəkdir. Ümumiyyətlə, respublikanın digər bölgələ- rində olduğu kimi, burada da torpaq örtüyündə baş verən neqativ hallara qarşı kompleks müba- rizə tədbirlər proqramının işlənib hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə ciddi zərurət yaranmışdır. Bitki örtüyü. Ərazidə istirahət zonasında istifadə olunan bitki örtüyü sahələri daha çox dəyişikliyə məruz qalmışdır. Hazırda burada təbii meşə örtüyünün cüzi bir hissəsi qalmışdır. Əvəzində isə onun yerini mədəni landşaft tipləri tutmuşdur. Buradakı «Yalama palıdlığı» respub- likanın qiymətli, unikal meşələrindən sayılır. Apardığımız çöl tədqiqaqtları zamanı ərazinin hər yerində insan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində ilkin meşəliklərin böyük dəyişikliyə uğramasının şahidi olduq. Nəticədə buradakı mədəni landşaftlarla ya- naşı, törəmə tipli bitki örtüyündən ibarət meşələr geniş yayılmışdır. Ərazidə aparılmış müşahidə və ədəbiyyat materiallarının (Q.Ş. Məmmədov, M.Y. Xəlilov 2002.) əsasında deyə bilərik ki, istər təbii, istərsə də antropogen dəyişilməyə torpaq örtüyündən Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015 106 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti sonra bitki örtüyü daha çox məruz qalmışdır. Bu səbəbdən də ərazinin alçaq dağlıq və dağətəyi hissəsində təbii-coğrafi mühit komponentlərinin ekoloji dəyişilmə sxemini – torpaq→bitki → su → hava istiqamətində olduğu qənaətinə gəlmək olar. Şəkil 4. “Xəzər” turizm bazası yanında antropogen təsir nəticəsində dəfələrlə seyrəlmiş meşə sahəsi Məlum olduğu kimi, Xəzərin sahilində Ümumittifaq kurort zonasının yaradılması barədə keçmiş SSRİ hökuməti 1983-cü ilin mayında qə- rar qəbul etmişdi. Qərarda Yalama-Nabran kuror- tunun da yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. Həqi- qətən də, buranın olduqca gözəl təbii-coğrafi şəra- iti bu baxımdan əvəzedilməzdir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan Prezidentinin fərmanı ilə bu işlər daha sürətlə həyata keçməyə başladı və buradakı müasir kurortların ətrafındakı 22 min hektar meşə sahəsi də kurortların istifadə balan- sına keçirildi. Onun da ən böyük hissəsini sahəsi 15,2 min hektar olan Yalama-Nabran meşələri tutur. Qeyd etdiyimiz kimi, bu meşələr törəmə tip- li olub, palıd meşələrinin yerində əmələ gəlmişdir. Şəkil 5. Xəzərin sahilində çoxsaylı istirahət mərkəzlərindən biri – Atlant Təəssüf ki, ərazidə ekoloji gərginlik bura- nın rekreasiya imkanlarından istifadədən sonra daha da intensivləşməyə başladı. Belə ki, son illər bu zonada sahibkarların inşa etdikləri onlarla irili-xırdalı istirahət mərkəzlərinin tikintisi zamanı 100 hektarlarla meşə və əkin sahələri yox edilmiş və onun yerində yaşayış korpusları, çimərliyi əvəz edən böyük hovuzlar və digər istirahət obyektləri tikilmişdir. Meşənin daxilində aparılan tikinti işləri təkcə ağacların qırılmasına təhlükə yaratmır, həmçinin inşa edilmiş hovuzlardan və kanalizasiya sistemi olmayan yaşayış və əyləncə mərkəzlərindən torpağa buraxılan çirkab suları, hidrogeoloji şəraitindən asılı olaraq, bəzi yerlərdə səthə çıxaraq ərazini bataqlıqlaşdırmış, ekoloji şəraiti daha da gərginləşdirmişdir (şəkil 5). Bura- da da müvafiq qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi- nin vaxtı çoxdan çatmışdır. Tədqiqat ərazisində ekoloji cəhətdən güclü pozulmuş landşaftlara Sitalçay, Yaşma ərazilərin- dəki yarımsəhra kompleksində yaranan şoranlıq- lar, şoranlıq-bataqlıqlar və güclü eroziyaya məruz qalmış alçaq dağlığın ətək hissələri daxildir. Bu- rada istər antropogen, istərsə də təbii amillərin tə- sirilə baş verən güclü dəyişilmələr nəticəsində arid komplekslərdə quru-çöl və yarımsəhra land- şaftlarında səhralaşma ocaqlarına da rast gəlinir. Bu hallara ən çox alçaq dağlığın düzənlə birləşən ətəklərində təsadüf edilir. Bu cür proseslərin qarşısını almaq üçün kompleks meliorativ, xü- susilə fitomeliorativ tədbirlərə ciddi fikir vermək lazımdır. Vaxtilə akademik H.Əliyevin gərgin əməyi ilə burada salınmış iynəyarpaq terras meşə- lərinin sahəsi genişləndirilməli, əvvəllər salınmış meşələrə isə diqqət daha da artırılmalıdır. Atmosferin çirklənməsi. Tədqiqat ərazi- sində biosferi - torpaq, bitki örtüyü və atmosferi çirkləndirən əsas amillərdən biri və ən başlıcası avtomobil nəqliyyatıdır. Avtomobillər həmçinin havanın oksigenini ən aktiv sürətdə sərf edən nəq- liyyat növüdür. Orta hesabla avtomobil nəqliyyatı əhalinin sərf etdiyindən 10 dəfələrlə çox oksigen sərf edir. Tədqiqat sahəsindən sutkalıq intensivliyi günbəgün artan Bakı-Rusiya sərhədi (M-1) ma- gistral yolu keçir. Məhz bu nəqliyyat vasitələrinin hesabına biosferin aktiv zonasına, o cümlədən tor- paq və bitkilərin üzərinə birbaşa xeyli və aramsız zəhərli maddələr daxil olur. Tədqiqatçılar tərəfin- dən müəyyən edilmişdir ki, daxiliyanma mühər- riklərindən atmosferə 200-dən artıq zərərli maddə atılır ki, onların da əsasları aşağıdakı cədvəldə verilir (S.A. İsayev və b., 2003). Cədvəl 1 Avtonəqliyyatın əsas tullantılarının tərkibi (1 ton benzinə görə kq-la) Tullantı komponentləri Miqdarı Karbon oksidi 395,0 Azot oksidi 20,0 Kükürd oksidi 1,6 Karbohidrogenlər 34,0 Aldehidlər, üzvi turşular 1,4 Bərk hissəciklər (his, qurum) 2,0 Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|