Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6)

Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6) 
22                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
rayonunun Kiş kəndi ətrafında 7,5% vələs meşəsi 
altında  müəyyən  olunmuşdur.  Bu  da  onu  göstərir 
ki,  Xalxal  kəndi  ətrafında  yayılan  torpaqların  üst 
qatlarında deqradasiya prosesi getməmişdir və me-
şə örtüyü yaxşı qorunmuşdur. Qəbələ və Kiş kəndi 
ətrafında isə meşə və torpaq örtüyünə zəif dərəcədə 
antropogen  təsirin  olması  ilə  bağlıdır  (cədvəl  2). 
Əvvəlki illərlə müqayisə etdikdə bu torpaqların üst 
qatında ümumi humusun itkisi 0,3-0,7% təşkil edir. 
Yəni  0-20  sm-lik  qatlarda  ümumi  humus  ehtiyatı 
4,9-26,0  t/ha  azalmışdır.  Ən  çox  azalma  İlisu  və 
Şin çayı və ən az isə Xalxal kəndi ətrafında müəy-
yən olunmuşdur.
Cədvəl 1 
Böyük Qafqazın cənub yamacında yayılan qonur-dağ-meşə torpaqlarının fiziki-kimyəvi tərkibi 
(100 qr quru torpaqda) 
Kəsimin qoyulduğu 
ərazi və kəsimin № si 
Dərinlik, 
sm-lə 
Ümumi 
humus, 
%-lə 
Ümumi 
azot, 
%-lə 
pH-su 
məhlu-
lunda 
Udulmuş əsaslar, 
mq/ekv 
Qranulometrik 
tərkib, mm, %-lə 
Ca 
Mg 
Cəm 
<0,001 
<0,01 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
K-1 m. Zaqatala 
rayonu, 
qonur-dağ-meşə. 
B.İ.Həsənov, 1974 
3-13 
13-28 
28-44 
44-93 
12,7 
5,0 
2,6 
0,5 
0,60 
0,35 
0,18 
- 
5,9 
5,6 
5,0 
5,3 
42,4 
21,4 
18,3 
16,3 
7,3 
5,6 
6,7 
4,2 
50,9 
27,6 
25,4 
20,5 
6,6 
18,1 
21,3 
21,8 
41,6 
65,2 
65,9 
64,8 
K-3291, Qəbələ 
rayonu, qonur-dağ-
meşə, G.A.Salamov, 
 1978 
2-12 
12-21 
21-46 
46-80 
8,7 
4,1 
1,1 
0,6 
0,45 
0,32 
0,15 
Yox 
6,8 
6,2 
5,5 
5,2 
23,4 
21,5 
18,2 
17,1 
3,3 
4,0 
4,2 
5,2 
28,0 
26,1 
22,5 
22,3 
21,8 
24,2 
20,2 
10,3 
52,2 
51,5 
48,1 
45,2 
K-3352, Qax rayonu,  
bozqırlaşmış qonur-
dağ-meşə, 
G.A.Salamov, 1978 
0-32 
32-55 
55-82 
82-115 
5,7 
3,2 
1,5 
0,4 
0,35 
0,15 
- 
- 
7,0 
7,2 
7,4 
7,5 
25,6 
22,3 
18,7 
15,4 
2,7 
3,5 
4,5 
5,5 
28,3 
25,8 
23,5 
20,8 
17,0 
20,6 
19,8 
14,7 
49,1 
52,4 
51,7 
47,2 
K- 36, İsmayıllı 
rayonu, qonur-dağ 
meşə, İ.Ə.Quliyev-
2016 
 
5-18 
18-35 
35-52 
52-73 
73-97 
   10,23 
6,46 
3,50 
2,70 
1,31 
Yox 
- 
- 
- 
-     
6,1 
5,7 
5,7 
5,8 
5,8 
22,1  
10,5 
12,8  
18,9 
20,2 
5,3 
5,6 
3,2 
3,1 
2,6 
27,4 
16,1 
16,0 
22,0 
22,8 
Yox 
- 
- 
- 
- 
Yox 
- 
- 
- 
- 
Cədvəl 2 
Böyük Qafqazın cənub yamacında yayılan qonur-dağ-meşə torpaqlarının humus qatının fiziki-
kimyəvi tərkibi (100 qr. quru torpaqda) 
Torpaqlar 
Kəsimin yeri 
Kəsimin 
№-si 
Ümumi 
humus, 
%-lə 
CaCO
3
 
CO
2
-yə 
görə, %-
lə 
pH-su 
məh-da 
Udulmuş əsaslar, 
mq/ekv 
Qranulometrik 
tərkib, mm, %-lə 
Ca 
Mg 
Cəm 
<0,001 
mm 
<0,001 
 mm 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
Qonur-dağ-
meşə 
Qəbələ şəhəri 
ətrafı 
27 
7,4 
2,2 
7,0 
20,5 
4,5 
24,5 
16,0 
50,4 
Oğuz rayonu, 
Xalxal kəndi 
ətrafı 
29 
12,4 
8,2 
6,8 
26,5 
3,5 
30,0 
21,2 
 
56,7 
Şəki rayonu, 
Kiş kəndi 
ətrafı 
34 
7,5 
12,3 
7,0 
28,2 
2,5 
30,7 
20,1 
52,7 
Bozqırlaş-
mış 
qonur-dağ-
meşə 
Qəbələ, 
Vəndamçay 
26 
6,8 
Yox 
7,6 
19,0 
4,5 
23,5 
15,7 
50,2 
Şəki, Şinçay 
36 
5,3 
2,1 
7,5 
30,0 
2,6 
32,6 
16,4 
47,8 
Qax, İlisu 
kəndi ətrafı 
38 
5,1 
3,2 
7,5 
23,0 
2,5 
25,5 
14,1 
49,4 
 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №2, 2017 (6) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 23 
 
Cədvəl 3 
Böyük Qafqazın cənub yamacında yayılan qonur-dağ-meşə torpaqlarının ümumi kimyəvi tərkibi 
(100 qr. közərdilmiş torpağa görə %-lə) 
Torpaqlar və 
kəsimin nömrəsi 
Dərinlik, 
sm-lə 
SiO
2 
Al
2
O
3 
Fr
2
O
3
 
TiO
2
 
MnO 
CaO 
MgO 
SO
3 
P
2
O
5 
Qonur-dağ-meşə, 
K-3533, 
G.A.Salamov, 
1978 
2-16 
16-36 
36-65 
65-92 
92-125 
65,50 
66,73 
65,42 
65,16 
64,05 
17,57 
18,33 
17,82 
18,51 
19,20 
5,12 
6,05 
6,86 
6,28 
7,03 
0,71 
0,64 
0,53 
0,42 
0,51 
0,37 
0,32 
0,35 
0,27 
0,30 
2,82 
3,37 
3,68 
3,83 
3,90 
1,86 
1,55 
2,03 
2,31 
3,27 
0,41 
0,34 
0,28 
0,20 
0,32 
0,23 
0,18 
0,14 
0,15 
0,09 
Böyük Qafqazın cənub yamacında yayılan qo-
nur-dağ-meşə  torpaqlarının  humus  qatında  quru 
qalığın  miqdarı  0,08-0,18%  arasında  dəyişir,  bu  
isə  onların  üst  qatında  zərərli  duzların  cüzi 
olmasını  göstərir  (cədvəl  2).  Qonur-dağ-meşə 
torpaqlarının  üst  qatında  hiqroskopik  nəmlik  6,3-
7,1%  arasında  dəyişir  və  onun  yüksək  miqdarı 
(7,1%)  Xalxal  kəndi  ətrafında  təyin  olunmuşdur 
(cədvəl  2).  Bu  da  üst  qatda  lil  hissəciklərinin 
miqdarının çox (21,0%) olması ilə əlaqədardır. 
Cədvəl  2-dən  aydın  olur  ki,  qonur-dağ-meşə 
torpaqlarının  üst  qatlarında  CaCO
3
  miqdarı  2,2-
12,3%  arasında  dəyişir  və  onun  yüksək  miqdarı 
(12,3%)  Kiş  kəndi,  minimum  miqdar  isə  (2,2%) 
Qəbələ şəhəri ətrafında  olmuşdur. Bu da torpaqə-
mələgətirən  süxurların  tərkibində  karbonatların 
azalması ilə əlaqədardır. Qonur-dağ-meşə torpaq-
larının profili üçün turş və zəif turş mühit (pH - 5,0-
6,8) səciyyvidir (cədvəl 1). Turş mühit (pH 5,0-5,8) 
Zaqatala rayonunda torpağın humus və alt qatların-
da, zəif turş (pH 6,5-6,8) Qəbələ rayonunda humus 
və illüvial qatlarında rast gəlinir. Bu da 1980-1985-
ci illərdə Böyük Qafqazın cənub yamacında forma-
laşan qonur-dağ-meşə torpaqlarının üst qatının da 
rütubətli olması ilə əlaqədardır (cədvəl 1). 
Son  tədqiqatlardan  aydın  olur  ki,  qonur-dağ-
meşə torpaqlarının humus qatında zəif turş mühit 
(pH 6,8) Oğuz rayonunun Xalxal kəndi ətrafında, 
Qəbələ şəhəri və Kiş kəndi ətrafında  isə  neytral 
(pH 7,0) torpaq mühiti mövcuddur (cədvəl 2).  
Bu torpaqlar qranulometrik tərkibinə görə ağır 
gillicəli və gillidir və torpaq  profilində fiziki gilin 
miqdarı 51,5-65,9% arasında tərəddüd edir. Onun 
yüksək miqdarı (52,4-65,9%) illüvial qatlarda, mi-
nimum miqdarı (41,6-45,2%) alt qatlarda müəyyən 
olunmuşdur. 
Lil hissəciklərinin miqdarı 6,6-24,2% arasında 
dəyişir  və  onun  maksimum  miqdarı  (21,3-24,2%) 
illüvial  qatlarda  təyin  olunmuşdur.  Bu  da  meşə 
torpaqları üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir ( cədvəl 1). 
Qonur-dağ-meşə  torpaqlarının  humus  qatında 
ağır  gillicəli  qranulometrik  tərkib  səciyyəvidir  və 
fiziki  gilin  miqdarı  50,4-56,7%  arasında  dəyişir. 
Fiziki gilin yüksək miqdarı Xalxal kəndində 50,4% 
və Qəbələ şəhəri və Kiş kəndi ətrafında isə 50,4% 
və 52,7% müəyyən edilmişdir (cədvəl 2). Beləliklə, 
bu torpaqların humus qatında fiziki gilin miqdarın-
da 3,2-10,1%-ə qədər  azalma qeyd olunur (cədvəl 
2). Bu da onların zəif dərəcədə deqradasiyaya uğ-
radığını göstərir.  
Bu torpaqların humus qatında udulmuş əsasla-
rın cəmi 24,5-30,1 mq/ekv arasında dəyişir və onun 
yüksək miqdarı (30,7 mq/ekv) Xalxal və Kiş kəndi 
ətrafında,  minimum miqdarı isə 
(22,5 mq/ekv) 
Qə-
bələ şəhəri ətrafında təyin olunmuşdur (cədvəl 2). 
Əvvəlki illərdə qonur-dağ-meşə torpaqlarının humus 
qatında  udulmuş  əsasların  cəmi  28,3-50,9  mq/ekv
 
arasında  tərəddüd  edir  və  onun  yüksək  miqdarı 
Zaqatala rayonunda müəyyən olunmuşdur (cədvəl 
1).  Uducu  kompleksdə  kalsium  kationun  miqdarı 
20,0-27,6 mq/ekv arasında dəyişir və onun yüksək 
miqdarı (26,5-27,6 mq/ekv) Xalxal və Kiş kəndləri 
ətrafında, minimum miqdar (20,0 mq/ekv) Qəbələ-
də təyin olunmuşdur (cədvəl 2). Maqnezium katio-
nun miqdarı 2,5-4,5 mq/ekv arasında dəyişir. Yük-
sək miqdar (4,5 mq/ekv) Qəbələ, minimum miqdar 
(2,5 mq/ekv) Kiş kəndi ətrafında təyin olunmuşdur  
(cədvəl 2). 
Bozqırlaşmış qonur-dağ-meşə torpaqları. Bu 
torpaqlar əsasən  meşələrin yuxarı sərhədində, me-
şələrin içərisində  azmeyilli  talalarda  və  kəndlərin 
ətrafında  antropogen  təsir  nəticəsində  əmələ  gəl-
mişdir.  Bozqırlaşmış  qonur-dağ-meşə  torpaqları 
əkin altında, biçənək və örüş kimi istifadə olunur. 
Bu torpaqlar Qəbələ, Qax, Şəki, Zaqatala rayonları 
ərazisində  yayılmışdır.  Bozqırlaşmış  qonur-dağ-
meşə torpaqlarında ümumi humusun miqdarı 0,42-
5,7% arasında dəyişir və onun maksimum miqdarı 
(5,7%) humus qatında müəyyən olunub (cədvəl 1). 
2015-ci ildə aparılmış torpaq tədqiqatlarından ay-
dın olur ki, bu torpaqların üst qatında ümumi hu-
musun  miqdarı  5,1-6,8%  arasında,  ən  az  miqdarı 
(5,1%) İlisu kəndi ətrafında müəyyən olunub (cəd-
vəl 2). 
 
 

---