404
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI
NURU PAŞA
KİLLİGİL
(1889-1949)
QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN KOMANDANI
B
akının xilaskarı kimi tarixə daxil
olmuş Nuru Paşa Killigil 1889-cu
ildə Türkiyənin İstanbul şəhərin-
də anadan olub. Tanınmış hərbçi Ənvər
Paşanın qardaşıdır. Hərbi məktəbdə təh-
sil alıb, buradan məzun olub. 1909-cu
ildə 3-cü Orduda, 1910-cu ildə Sultan
xidmətindəki piyada bölüyündə, 1912-ci
ildə 1-ci Korpus Komandanlığında, 1914-
cü ildə isə Vyana hərbi attaşeliyində çalı-
şıb. 1915-ci ilin fevralından 1918-ci ilin
əvvəllərinə qədər Afrika Grupları Baş Ko-
mandanı vəzifəsini icra edib. 1918-ci ilin
yanvarın 3-də Qafqaz İslam Ordusu ko-
mandiri təyin edilərək general rütbəsi ilə
həmin ilin mayında Gəncəyə gəlib.
Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nuru
Paşanın Gəncəyə gəlişini belə qeyd edirdi: “Cənubi Qafqaz nümayəndələri ilə
türk nümayəndələri Batumda müzakirələr apararkən Nuru Paşa ilə bərabər ta-
beliyində olan bir çox zabitlər – İran və Qarabağ istiqamətindən Gəncəyə daxil
oldular. O zaman müdhiş bir anarxiyaya məruz qalan, digər tərəfdən də bolşevik
təcavüzü ilə təhdid olunan Gəncə Nuru Paşanı göydən enmiş xilaskar bir mələk
kimi qəbul etmişdi. Xalqın ona göstərdiyi istiqlal Gəncə tarixində görünməmişdi”.
NURU PAŞA KİLLİGİL
405
Nuru Paşa
Nuru Paşa zabitlər arasında.
Gən cəyə gəldik-
dən sonra bura-
da və ətraf böl-
gələrdə olan
müqavimət dəs-
tələrini təşkilat-
landırmağa baş-
ladı.
Nuru Paşa
or du
hissələrini
q ü v v ə t l ə n d i r -
mək üçün Gəncədə hərbi məktəb və qısa müddətli hərbi kurslar da təşkil etdi.
Eyni zamanda, yaranmış Azərbaycan korpusuna bir neçə azəri türklərindən
ibarət nizami alay, Dağıstan süvari alayı və bunlardan başqa, Azərbaycanın hər
tərəfindən gələn arası kəsilməyən könüllülər də daxil olurdu.
Bakıya qəti hücum protokolu hazırlanırdı. Bununla əlaqədar Qafqaz İslam
Ordusunun komandiri Nuru Paşanın 9-10 sentyabrda verdiyi əmrdə bildirilirdi: “1.
Bakıya qəti hücum üçün hazırlıq aparılacaq və bu hazırlıq haqqında 11.09.1918-
ci ildə, axşam saat 21-ə qədər mənə bildirəcəkdir. 2. İndiyə qədər Şərq cəbhə-
si komandanlığı əmrində olan 5-ci və 15-ci diviziyalarla cənub qrupu halında
mənə tabe olacaqdır...”.
Həmin əmrdə digər qüvvələrin fəaliyyət istiqamətləri ilə yanaşı belə göstə-
riş də vardı: “5-ci diviziyanın Hacı Həsən-Ermənikənd istiqamətində, 15-ci divi-
ziyanın böyük bir hissəsi ilə Biləcəri-Ermənikənd istiqamətində, digər süvari və
milislər Balaxanı-Sabunçu cəbhəsində Hövsandan Əhmədli və Keşlə üzərinə
hücum edəcəklər. Azərbaycan qüvvələrinə aid zirehli qatar isə Heybət stansiya-
sı yaxınlığında Volçi-Vorotadakı düşməni məşğul edəcək”.
Sentyabrın 13-də axşam Qafqaz İslam Ordusu komandirinin “Sarıxaçlı kilsə
istiqamətində irəli” – deyə orduya müraciət əmri verildi. Bu əmr Bakıya qəti hü-
cumun sentyabrın 14-də başlayacağını bildirirdi. 14 sentyabr səhər tezdən, hələ
günəş çıxmamış xilaskar ordu Şubanı dağlarından enərək Yasamal yamaclarına
çıxdı və əl bombaları ilə düşməni məhv edərək şəhərin girişində dayandı. Otuz
altı saatlıq qanlı vuruşdan sonra bəyaz bayraqlı avtomobildə İran konsulu ilə
bərabər döyüş yerinə gələn düşmənin Qərb cəbhəsi üzrə erməni komandiri
şəhəri təslim etməyə hazır olduqlarını bildirdilər.
CÜMHURİYYƏT QURUCULARI
406
Bakı uğrunda döyüşlərdə 15-ci diviziyanın və 5-ci Qafqaz diviziyasının 800-
1000-ə qədər itkisi oldu. Döyüşlərdə şəhid olanların sayı isə 1100-1200 olaraq
göstərilir. Rüşdü bəy öz xatirələrində yazırdı: “Beşinci Qafqaz Firqəsinin dörd ay
yarımdan bəri Azərbaycanın istiqlalı uğrunda çarpışaraq verdiyi şəhid və mər-
humların qanları ilə sulanan bu qardaş məmləkət torpaqları üzərində, Gəncədə,
Göyçay, Ağsu-Şamaxı-Bakı şossesi yolu kənarında, Müsüslü-Kürdəmir-Kərar-Ha-
cıqabul-Bakı dəmir yolu boyunda, Qarabağda və Kür çayı sahillərində xalqın zi-
yarətgahına çevrilən bir çox məzarlara təsadüf olunur ki, iştə bunlar millətinin
köməyinə gəlmiş Anadolu Məhmətciyinin mübarək məzarlarıdır. Əksər yerlər-
də məhmətciklə bərabər yatan azəri türkləri vardır”.
1918-ci ilin sentyabrın 15-də Bakı düşmənlərdən azad olundu.
Bakının azad edilməsi Azərbaycan xalqında böyük ruh yüksəkliyi yaratdı.
1
.
Xilaskar türk əsgərlərinin Bakıya gəlişi hamını sevindirirdi. Türklərin gəlişinə
şeirlər yazılır, mahnılar qoşulurdu. Tanınmış şair Abdulla Şaiqin yazdığı intizar və
məhəbbət dolu misralar türklərin gəlişini gözləyən minlərlə azərbaycanlının
ürəyindən idi:
Cümhuriyyət dövründə Bakını azad etmiş türk
şəhidlərinə qoyulacaq abidə. Sovet işğalı bu
abidənin açılışına imkan vermədi.
“Neçin böylə gecikdin!
Sənsiz qəlbim qırıq, sönük,
Çeynənmiş, xırdalanmış.
Ömür şüşəm daşa dəymiş,
Həyatım parçalanmış...
...Başqasını istəməm də, ey türk,
Tez gəl, sən gəl, sən!”
Bakının azad edilməsi
münasibəti ilə noyabr ayının
10-da Yay klubunun zalında
Nuru Paşanın şərəfinə böyük
bir ziyafət verildi. Tanınmış
bəstəkar və jurnalist Üzeyir
Hacıbəyli bu münasibətlə
yazırdı: “Nuru Paşa həzrətləri-
nin salona vürudu əsnasında
musiqi orkestri tərənnümə
1
N. Yaqublu. Qafqaz İslam Ordusu və Nuru Paşanın Azərbaycanda izləri. B., 2017, s.11.
Dostları ilə paylaş: |