CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
90
bütün kənd və şəhərlərində sezilir”.
107
Rusiyada buraxılan səhv Azərbaycanda da təkrarlandı: talançılıq,
irtica, ruslaşdırma siyasəti get-gedə gücləndi. Bunlar yalnız
N.Nərimanovun deyil, Azərbaycanda yüksək vəzifədə çalışan digər
milli düşüncəli şəxslərin də qəzəbinə səbəb oldu. Azərbaycanın ictimai-
siyasi xadimlərindən olan Eyyub Şirin oğlu Xanbudaqov haqsızlıqlara
dözməyərək 1924-cü ildə etdiyi çıxışında deyirdi:
“1. Bundan sonra
Moskva Azərbaycanın daxili
işlərinə qarışmayacaq. 2. Yerli
kommunistləri sadəcə yuxarıdan
təyin olunan katiblərlə rəhbərlərin
idarəsində və yalnız onların
müşavirləri rolunda görmək
fikri və adətindən vaz keçiləcək.
3. Azərbaycan milləti öz-özünü
idarə etmək çağına çatmış ikən,
moskvalı idarəçilər yerlilərin
müstəqil olaraq çalışmalarına
əngəl olur və bu çalışmaya “yerli
millətçilik” damğası vurur. Buna
qəti olaraq son qoyulacaq. 4. İşçi
birlikləri, kooperativləri və digər
dövlət müəssisələri sözdə deyil, gerçəkdən türkləşdiriləcək.
5. Azərbaycanı Rusiyadan gətirilmiş köçkünlərlə məskun
etmək istəyən sovet hökumətinin məskunlaşdırma siyasətinə
son qoyulacaq. 6. Cənubi Qafqaz respublikalarında milli
mədəniyyətlərin inkişafını saxlamaq üçün Cənubi Qafqaz Sovet
Sosialist Respublikaları Federasiyasının təşkilati əsası ilə qanunu
dəyişəcək”.
108
Milli məsələ əvvəlki illərdə olduğu kimi 20-ci illərdə (hətta sonrakı
illərdə) də aktual bir problem olaraq qalırdı. E.Xanbudaqov milli
məsələ ilə əlaqədar çıxışlarında və 1924-cü ildə yazdığı “Milli məsələ”
adlı məqaləsində Azərbaycanda aparılan siyasətlə razılaşmadığını
107 AR SPİHDA, f. 1, siy. 1, iş 86, v. 119.
108 Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı, 1992, s. 63.
Nəriman Nərimanov
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
91
bildirirdi. Bu da məqalənin nəşrindən sonra ona qarşı hücumların
başlanmasına səbəb oldu.
1924-cü ildə AK(b)P-nın XIII Ümumbakı Partiya konfransında
(aprel-may) və VI qurultayında
(may) E.Xanbudaqovun baxışları
tənqid edildi. Çıxış edənlər onu təmayülçülükdə suçlayır,
E.Xanbudaqovla M.Rə sulzadə arasında
bərabərlik işarəsi qoymağa
çalışırdılar. H.Sultanov deyirdi:
“Mənim Xanbu daqov la heç bir
ziddiyyətim yoxdur, o, mənə yaxşılıqdan başqa heç nə etməyib...
Əgər onun sözünü M.Rəsulzadənin “Yeni Qafqaziyya” qəzetində
çıxan sözü ilə müqayisə etsək, belə çıxır ki, Mirzoyan, Qarayev
və Kirov Azərbayca nın diktatorlarıdır. Xanbudaqov istəyir ki,
Azərbaycanın diktatoru özü olsun. Mən qurultaya bildirirəm ki,
o, buna layiq deyil, Azərbaycanın Stalini olmaq üçün yetişməyib.
Mən hesab edirəm ki, VI qurultay Xanbudaqova deyəcək ki, milli
ədavət yaratmaq üçün bizim təşkilatda sənə yer yoxdur”.
109
Hətta
qurultayda mirzoyanların Azərbaycanda gördüyü işləri alqışlayan, ona
əhsən deyənlər də var idi:
“Xanbudaqov deyir ki, Mirzoyan heç bir
iş görmür, mən isə deyirəm: Mirzoyan və hər hansı bir rus milli
məsələdə bizim hamımızın gördüyü işdən çox iş görmüşlər”.
110
Ermənilərə bu cür havadarlar tapıldıqca milli ruhlu adamlar da
Xanbudaqov kimi işdən uzaqlaşdırılır, həbs edilir, güllələnir, yadlar
və etnik siyasətçilər isə Azərbaycanda ağalıq edirdilər.
Rus-erməni
ittifaqı Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında olduqca ciddi faciələrə
yol açdı. Bütün bunları görən N.Nərimanov İ.V.Stalinə yazırdı:
“Erməni yoldaşların görkəmli məsul vəzifələrə təyin edilməsini
dayandırmaq vacibdir”.
111
Az bir müddət içərisində bolşevizm bütün ailələrə, bütün nəsillərə
və tayfalara göz yaşı, kədər, dərd, ölüm taunu gətirdi. Hüquq-
mühafizə orqanları istədikləri adamı istədikləri vaxt məhv edə və ya
bağışlaya bilərdi. Onlardan birinin
Əbdülvahab Yurdsevərə dediyi
sözlərə diqqət yetirək:
“Biz istəsək, 58-ci maddəyə istinad etməklə
eyni məhbusu, cinayət dərəcəsi nə qədər ağır və ya yüngül
olmasına baxmayaraq, edam etdirir, sürgünə və məcburi əmək
109
Azərbaycan Respublikası MAİ, f. 1, siy. 74, iş 8, v. 81-82.
110 Yenə orada
111 Nərimanov N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı, 1991, s. 31
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
92
koloniyalarına göndərir, yaxud büsbütün sərbəst buraxırıq! Biz
burjua hakimləri kimi qanunun mahiyyətinə görə yox, inqilabçı
vicdanımıza və duyğumuza görə hökm veririk”
112
.
Həqiqətən də, burjua hakimlərindən fərqli olaraq duyğusu
sönük bolşevik hakimləri qanuna yox, tarixən qisasçılıq eşqi ilə
yaşayan ermənilərin yalan və böhtandan yoğrulmuş fikirlərinə
söykənirdilər. Ona görə də, imza yerinə barmaq basandan mütəfəkkir
şəxsiyyətlərə qədər, hamısı təqib və təzyiqlərə məruz qalırdı.
Əslində
totalitar rejimdən bundan başqa heç nə gözləmək olmazdı. Çünki
totalitar rejimin idarə və iş üsulu repressiyadır. O da qanunlara yox,
diktaturaya söykənir. Diktaturalar zamanı qanun qanunsuzluğun yox,
qanunsuzluq qanunun hakimi olur. Ümumittifaq Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinin (ÜİMİK) 1922-ci il 10 avqust tarixli dekretində göstərilir
ki, əksinqilabi çıxış edənlər həbsə alınıb sürgün edilməlidir.
ÜİMİK-in 1922-ci il 16 oktyabr tarixli dekreti daha amansız
idi. Həmin dekretdə göstərilirdi ki, müəyyən kateqoriyalı şəxslər
məhkəməsiz məhkum edilə və hətta güllələnə bilər. Maraqlıdır
ki, 16 oktyabr dekretinə qədər də bu tipli güllələnmələr olmuşdu.
Hətta güllələnmədən bir neçə gün sonra hökmün oxunması faktları
da az deyildi. Həsən bəy Ağayev Azərbaycandakı total tədbirlərə
münasibətini bildirərək deyirdi:
“…Öz istiqlaliyyəti naminə böyük
qurbanlar verən, qazandığı azadlığı iki il ərzində bütün qüvvəsilə
qoruyan və əziz bilən Azərbaycan xalqı ona zorakı yolla qəbul
etdirilən yeni qayda-qanun ilə barışa bilməz”.
113
Barışmayanları,
yeni idarə üsulunu qəbul etməyənləri isə yeni total tədbirlər gözləyirdi.
Bu tədbirlərin əsasını həbslər, güllələnmələr, sürgünlər, ən yaxşı halda
isə mühacirət təşkil edirdi.
SSRİ MİK Rəyasət Heyətinin 1929-cu il 21 noyabr tarixli qərarında
mühacirət həyatı yaşayan şəxslər də unudulmurdu. Həmin qərarda
göstərilirdi ki, xaricdə yaşayan sovet vətəndaşı dövlət orqanlarının
təklifi ilə vətənə qayıtmasa, o, vətən xaini elan
edilsin və şəxsiyyəti aşkar
edildikdə güllələnsin. Bu qərarda göstərilməsə də xaricdə yaşayan
sovet vətəndaşlarının yaxın və uzaq qohumları həmin mühacirlərin
112 “Müsavat” bülleteni, 1962, № 4, s. 9.
113 AR SPİHDA, f. 1, ciy. 1, iş 121, v. 231-238.
