CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
87
məsul vəzifələrdə olan şəxslər öz vəzifələrindən azad ediləcəklər.
6. Azərbaycanın qəti idarə forması azad demokratik yolla
seçilən fəhlə, kəndli və əsgər deputatları sovetindən ibarət ali
qanunvericilik müəssisəsi tərəfindən təyin ediləcəkdir.
7. Yeni hökumət Azərbaycanın istiqlaliyyətini boğmağa çalışan
hər cür xarici qüvvələrə qarşı öz ixtiyarında olan bütün tədbir və
vasitələrdən istifadə edəcəkdir.
Bolşevik ultimatumunun müddətinin qurtarmasına bir saat qalmış
AXC hökuməti hakimiyyətdən əl çəkdi. Beləliklə də, Azərbaycanın
istiqlaliyyətinə, suverenliyinə son qoyuldu.
Azərbaycanın işğal olunmasından sevincini gizlədə bilməyən
V.İ.Lenin deyirdi:
“Dünən Bakıdan aldığımız xəbərə görə artıq
Bakı proletariatı Azərbaycan hökumətini yıxaraq hakimiyyəti öz
əlinə almışdır. Bu o deməkdir ki, biz bütün sənayemizi canlandıra
biləcək bir iqtisadi baza ələ keçirmişik”.
101
Azərbaycanda baş tutan bolşevik işğalı onun milli hissə və duyğuya
malik
olan şəxslərini bolşeviklərin, xüsusilə də qəddarlıqda ad çıxaran
A.S.Pankratovun irticası ilə üz-üzə qoydu. Demokratik cəmiyyətdən
çıxmış azərbaycanlılar diktator idarə üsulunun qurbanlarına
çevrildilər. Verdikləri vədlərə əməl etməyən bolşeviklər tərəfindən
siyasi xadimlər, generallar, mütəfəkkir ziyalılar, hətta imza yerinə
barmaq basanlar güllələndi və sürgün edildi.
Bu cür idarə üsulu nəticəsində 1920-ci illərin əvvəllərində
Azərbaycanda minlərlə insan qətlə yetirildi. Maraqlıdır ki, bolşevik
çevrilişinin ilk aylarında həbs olunanların
və qətlə yetirilənlərin heç
bir yerdə qeydiyyatı aparılmamışdır. Azərbaycan SSR Fövqəladə
Komissiyasının Məlumat və siyasi bürosunun fəaliyyəti ilə bağlı
hesabatında göstərilirdi ki, burada işlər bərbad haldadır. Yerlərdən
məlumat və xəbərlər natamam və qeyri-dəqiq verilir. Buna görə də
Azərbaycan FK rəhbərləri respublika üzrə əksinqilabla mübarizə işi
barədə dəqiq məlumat ala bilmir.
102
Sonradan aparılmış bərpa işləri nəticəsində müəyyən edilmişdir
ki, 1920-ci il aprelin 29-dan sentyabrın 1-nə kimi Azərbaycan FK-
101 Lenin V.İ. Azərbaycan haqqında. Bakı, 1970, s. 168
102 Azərbaycan Respublikası MAİ, fond 1, siy.1, iş 86, v. 162.
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
88
nın həbs etdiyi 1308 nəfər məhbusdan 1261-i kişi, 47-si qadın və
uşaq olmuşdur. Onlardan 450
nəfəri azad edilmiş, 122 nəfəri sürgün
edilmiş, 240 nəfəri başqa idarələrə, 2 nəfəri cəbhəyə göndərilmiş,
10 nəfəri ölmüş, 23 nəfəri başqa quberniyalara sürgün edilmişdir. 1
sentyabr tarixinə olan məlumata görə, Azərbaycan FK-nın hesabında
461 nəfər qalmışdır.
103
Həmin illərdə qətl və qarətlərin icraçıları yalnız Azərbaycan FK
deyil, həm də Hərbi İnqilab Komitəsi, prokurorluq orqanları,
Xüsusi
şöbə və Xalq Daxili İşlər Komissarlığı idi. Sovetləşmə illərində
bu orqanların bir-birindən xəbərsiz həyata keçirdikləri cinayətlər
nəticəsində nə qədər günahsız insanın fiziki-mənəvi iş gəncələrə məruz
qaldığını, eləcə də cinayət məsuliyyətinə cəlb edildi yini üzə çıxarmaq
olduqca çətindir. Çünki həmin illərdə günahsız insanları qətlə yetirən
müstəntiqlər qeydiyyat aparmadıqlarına görə cinayət məsuliyyətinə
cəlb edilmək əvəzinə mükafatlandırılırdılar.
1920-ci illərin əvvəlində Azərbaycandakı ümumsiyasi mənzərəni
öyrənmək baxımından N.Nərimanovun Leninə, Stalinə və öz oğluna
yazdığı məktublar daha xarakterikdir. N.Nərimanov bolşevik idi və
bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsini arzulayır,
özü də bu istiqamətdə
mübarizə aparırdı. O, bolşevik olsa da, milli əxlaqa və düşüncəyə
malik türk oğlu idi. N.Nərimanovun milliliyi və türklüyü, ayıq və
oyaq düşüncəsi müstəqil siyasət yürütmək bacarığı onu Bakıdakı
ruspərəst qüvvələrin, xüsusilə də ermənilərin gözündən salırdı.
Həmin qüvvələr çalışırdı ki, V.İ.Lenin-N.Nərimanov münasibətləri
korlansın. Bu xüsusda Azərbaycan K(b)P MK-nın və Bakı Komitəsinin
rəhbərlərindən olan A.Mikoyan deyirdi:
“Biz N.Nərimanovu
elə əhatəyə almalıyıq ki, o, bizim təsirimiz altında olsun və öz
nüfuzundan istifadə edə bilməsin”.
104
Lakin bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldıqdan
və romantik bolşevik
təbliğatı ilə bolşevik gerçəkliyi arasında fərq aşkar olandan sonra
onun dünyagörü şündə müəyyən dəyişiklik yarandı. Bu vaxta qədər
N.Nərimanova elə gəlirdi ki, bolşeviklər hakimiyyətə gəlməklə yalnız
Azərbaycanı deyil, bütövlükdə Şərqi xilas edəcəklər. O, Stalinə yazırdı:
103 Yenə orada
104 “Dirçəliş XXI əsr” jurnalı. Bakı, 1999, № 15, s. 37
CÜMHURİYYƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİK ORQANLARI (1918-1920)
89
“Bizim məzlum Şərqi xarici zülmkarlardan azad etmək və Şərqə
öz həyatı ilə azad yaşamaq imkanı vermək vədimiz hamını Sovet
Rusiyası ətrafında birləşdirdi”.
105
Lakin aparılan siyasət nəticəsində Şərq öz azadlığını əldə etmədi
və bolşeviklərə inam itdi. Nərimanov qeyd edirdi ki, Şərq daha bizə
inanmır, o, məzlum kütlə simasında bizdən üz döndərmişdir. Nəri-
manov bunu aradan qaldırmağın da yolunu göstərirdi:
“Azərbayca-
nı sovetləşdirərkən Rusiyada etdiyimiz səhvlərə yol verməməli,
yerli şəraitlə hesablaşmalı, müstəqil nümunəvi sovet respubli-
kası yaratmalıyıq ki, Şərq zəhmətkeşləri, birincisi, bizim işğal-
çı imperialist məqsədlərimizin olmadığını bilsinlər və ikinci-
si, onlar görsünlər
və hiss etsinlər ki,
öz həyatlarını xan-
larsız, bəylərsiz və
başqaları olmadan
qura bilərlər”.
106
Azərbaycan K(b)P
Siyasi Büro üzvlərinin,
Fövqəladə Komissiya
nümayəndələri
və rəh-
bərlərinin 1920-ci il
sentyabrın 11-də Bakı
şəhərində keçirilmiş konfransında respublikada ümumi vəziyyət xa-
rakterizə edilərkən belə qərara alınmışdı:
“Əvvəldən Azərbaycan-
da sovet hökumətinin düşmənlərinə qarşı mübarizədə düz kurs
götürülmədiyi üçün indi buraxılmış səhvlərə görə cavab vermək
lazımdır. Sovet Azərbaycanından neft və başqa məhsulları ala bil-
məyən Gürcüstan çətin vəziyyətə düşdüyündən sovet hökumə-
tinə müəyyən zərbə vurmağa çalışır. Daşnak Ermənistanı həm-
çinin düşmən mövqeyindədir. Bu iki ölkə Azərbaycana casus və
kəşfiyyatçılar göndərərək öz qara əməllərini törədirlər. Daxili və
xarici əksinqilab müştərək fəaliyyət göstərir. Bu, Azərbaycanın
105 Nərimanov N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı, 1992, s. 62-63.
106
Yenə orada
XI Qızıl Ordunun Bakıya daxil olması
