D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

188
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
lində belə bir gözəl zövqlərəoxşayan poema yarada bilməzdi. Buna 
görə də biz bunlardan nəticəyə gələrək düşünürük ki, XIII əsrə qədər 
xalqımız çox böyük adət-ənənəyə malik, doğma dildə əsərlər yara-
dacaq qədər zəngin düşüncəyə malik bir xalq olmuş, bu dövrə qədər 
çox şübhəsiz ki, “Dədə Qorqud” dastanından başqa xeyli ana dilin-
də əsərlər yazılmışdır, lakin əsrlərin amansız təzyiqləri nəticəsində 
məhv  olmuş,  itib  batmış,  bugünümüzə  qədər    gəlib  çatmamışdır. 
XIII əsrda yazıya alındığı ehtimal olunan “Dastani-Əhməd Hərami” 
poeması indiyə qədər gəlib çatdığına görə bunu hələ ki, ana dilin-
də yazılmış ilk əsər kimi götürürük. Dastanın aşkar olunması tarixi 
1928-ci ilə təsadüf edilir. Türk alimi Tələt Onay poemanın bir əl-
yazmasını aşkara çıxarıb ön söz, lüğət və şərhlərlə nəşr etdirmişdir. 
Tələt Onay onu da qeyd edib təsdiq edir ki, əsər Azərbaycan dilində 
yazılmışdır. Azərbaycan alimlərindən H.Araslı, Y.Seyidov, F.Zeyna-
lov, T.Hacıyev, S.Əlizadə, K.Vəliyev, və başqaları bu əsər haqqında 
məqalələr yazmış, elmi-tədqiqat işləri aparmışlar. “Dastani-Əhməd 
Hərami” anadilli poeziyamızın özünəməxsus xüsusiyyətlərini araş-
dırmaq baxımından da son dərəcə dəyərli bir əsərdir. Əsər 1632 mis-
radan ibarətdir. Poema ənənəvi başlıqlarla başlayır. Əsərdə başdan 
və  sondan    çatışmazlıqlar  oldüğundan  burada  rəsmi  hissələri  gör-
mürük. Buna görə də onun müəllifini dəqiqləşdirmək mümkün de-
yildir. Əsərin əlyazması ruqə və süls xəttinə yaxın xətlə yazılmışdır. 
Poema ədəbi dilimizin ən qiymətli abidələri olmaqla yanaşı onun dil 
baxımından öyrənilməsi, həm də ümumtürk abidəsi ilə müqayisəli 
şəkildə tədqiqi gözəl nəticələrə gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, burada 
ərəb və fars sözləri təbii olaraq az işlənmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyi-
miz hər iki əsər morfoloji xüsusiyyətlər baxımından çox zəngindir. 
Əsərləri tədqiq etməzdən əvvəl nəzər yetirdikdə görmək olar ki, hər 
iki əsərdə ortaq morfoloji əlamətlər demək olar ki zəngindir. 
Bildiyimiz kimi, dilimizin qrammatikası  2 yerə bölünür. Mor-
fologiya  və  Sintaksis.  Morfologiya,  morfo(forma)  və  logos(elm) 
sözlərinin  birləşmələrindən  yaranmışdır,  sözün  forması  haqqında 

---

189
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya
elm deməkdir. “Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisi dil və üslubca 
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanına çox yaxındır. Bu elmi işdə “Kita-
bi-Dədə Qorqud” dastanı və “Dastani-Əhməd Hərami” poemasının 
ortaq  morfoloji  (əsas  nitq  hissələri  üzrə)  xüsusiyyətləri  tədqiqata 
cəlb olunacaqdır.  
İsim. Morfologiyamızda ən qədim nitq hissələrindən biri isim-
dir. İsimlər əşyalıq məfhumu ifadə edən söz qruplarına deyilir ki, 
bunlar da öz məzmunlarına görə çox müxtəlifdir. Xüsusi isimlər: Ki-
tabi-Dədəd Qorqud” dastanında, Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək, 
Qazan xan, Burla Xatun, Selcan xatun, Bərdə, Dərbənd, Əlincə qa-
lası, Qazılıq dağı; “Dastani-Əhməd Hərami” poemasında isə Əhməd 
Hərami, Güləndam, Güləfrux, Bağdad, Krım və sairə kimi xüsusi 
isimlər vardır.
Mənsubiyyət kateqoriyası: Qeyd edək ki, mənsubiyyət kateqo-
riyası sahib şəxslə mənsub, əşya və ya subyektlə obyekt arasında-
kı atributiv əlaqəni bildirir. A.M.Şerbak mənsubiyyət şəkilçilərinin 
xəbərlik, xəbərlik şəkilçilərinin isə şəxs və işarə əvəzlikləri əsasın-
da yarandığını göstərir. Bir sira dilçilər isə mənsubiyyət şəkilçiləri-
nin şəxs əvəzliklərindən törəmə olduğunu qəbul etmir və problemə 
başqa prizmadan yanaşırlar. 
Kamil Bəşirov yiyəlik halda yiyəlik mənsubiyyət anlayışının bir-
ləşmiş bir vəziyyətdə olmasından bəhs edir. O yazır: “Yiyəlik halın 
şəkilçilərindən olan -ın
4
 (-ıñ
4
) və -im morfemləri zahirən I və II şəx-
sin mənsubiyyət şəkilçisinə oxşarlığından bir çox  müəlliflər yiyəlik 
hal şəkilçisinin mənsubiyyət şəkilçisindən törəmiş olduğunu iddia 
edirlər” (5, s. 52). Qeyd edək ki, bu şəkilçi ancaq bəzi şivələrimizdə 
qalmaqdadır.
Ağ saqqallı bən babañı ağlatmagil
Qarıcıq olmuş anañı bozlatmagil. (1, s. 147)
Biz bu səsə “Dastanı-Əhməd Hərami” əsərinin dilində az təsadüf 

---

190
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
edirik.
Bu dərdiñ de nədir, nəyə sataşdın?
Ki bu eşq oduna yanıb tutaşdın? (2, s. 82) 
II şəxsin təkini ifadə edən -n, -ñ mənsubiyyət şəkilçisi Azərbay-
can dilində ancaq şivələrdə qalmaqdadır.
Hal kateqoriyası: İsmə aid əsas xüsusiyyətlərdən biri də hal ka-
teqoriyasıdır. Dilimizin bütün inkişaf dövrlərində, daha doğrusu son 
yeddi əsrdə hal sisteminin sabit olduğu göstərilir. Hal şəkilçiləri hər 
iki əsər orasında o qədər də fərqli deyildir. Məsələn: Qara yerin üzə-
rinə otaxların dikdirmişdi (1, s. 37). Burada –da, -də yerlik hal şəkil-
çisi eyni məkani hal olan yönlük halla əvəz olunmuşdur.
Güləfrux gördü çün anın camalın,
Təfərrüc qıldı ol hüsni camalın. (2, s. 81)
Burada o əvəzliyi ilə yiyəlik hal şəkilçisi birləşərək a+nın şəklinə 
salmışdır. E.Əzizov “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı sapanın, (...ala qollu 
sapanın əlinə aldı (1, s. 39) Köksin, (Beyrək at köksin qucaqladı (1, 
s. 59) sözlərində III şəxs mənsubiy-yətindən sonra işlənmiş “n” ele-
mentinin təsirlik hal şəkilçisi olduğunu qeyd edir. (8, s. 174) Buna 
biz “Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisində də görə bilərik.
Malın gəncin dükəli anda dərdi
O atlar üstünə cümləsin urdı. (2, s. 37)
Qeyd edək ki, isim düzəldən şəkilçilərin əksəriyyəti türk mənşə-
lidir və dilimizin bütün dövrlərində öz aktuallığını qoruyub saxla-
mışdır. Düzəltmə isimlər: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə “Dasta-
ni-Əhməd Hərami” poeması arasında ortaq səciyyəlidir.
-çı
4
. Prof. Ə.Tanrıverdi yazır ki, -çı
4
 şəkilçisinin ifadə etdiyi mə-

---