DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
121
İral(maq) feli və iraq zərfi ir(mək) felinə -al və -aq şəkilçilərinin artırılması ilə ona əks mənalı sözlər kimi yaranmışdır. Müqayisə edək: İr (çat, qovuş) + al (şəkilçi) = iral (ayrıl), yaxud ir (çat, qovuş) + aq (şəkilçi) = iraq (uzaq). İr kökü ilə eyni mənşədən olan irmaq//ırmaq sözünü isə eti- moloji baxımdan bu cür izah edə bilərik: Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ir sinkretik söz kökü olaraq tarixən “çatmaq”, “qovuşmaq”, “ayrılmaq” mənalarını öz semantik tutumunda ehtiva etmişdir. İrmaq//ırmaq sözündə ir sinkretik söz kökünün məhz birinci əsas mənası - “çatmaq”, “qovuşmaq” mənası öz izlərini qoruyub saxla- mışdır. Müqayisə edək: İrmaq//ırmaq – çatan, qovuşan, axan, dənizə tökülən su, çay. Məlumdur ki, axmaq, tökülmək kimi çat- maq, qovuşmaq xüsusiyyətləri də suya aiddir. Füzuli yaradıcılığında diqqəti cəlb edən leksik vahidlərdən biri də ağlamaq sözüdür. Şairin yaradıcılığında bu söz ağılamaq formasında öz ifadəsini tapmışdır. Məsələn:
Biz belə hesab edirik ki, bu gün də dilimizin lüğət tərkibində aktiv işləkliyə malik olan ağlamaq feli ağ sinkretik kökü ilə bağlıdır. Ağ sinkretik kökü tarixən çox müxtəlif mənalar ifadə etmişdir (21, s. 154-186; 31, s. 103-106). Bizim araşdırmalarımıza görə bu sinkretik kökün tarixən bütövlükdə 25 mənası mövcud olmuşdur. Həmin sinkretik kökün ifadə etdiyi bu müxtəlif mənalar yeddi məna qrupu əsasında əmələ gəlib formalaşmışdır. Həmin məna qrupları əsasən bunlardır: I. Yüksəklik məna qrupu, II. Topluluq məna qrupu, III. Yer məna qrupu, IV. Rəng məna qrupu, V. Çəki məna qrupu, VI. Ağrı-acı-qorxu-peşmanlıq məna qrupu, VII. Hə- rəkət məna qrupu. Ağ sinkretik kökünün yüksəklik məna qrupuna daxil olan dördüncü məna “düşmək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurul- maq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasıdır. Ağ sinkretik kökünün bu mənası onun “çıxmaq”, “qalxmaq”, “yük- səlmək”, “ucalmaq”, “aşmaq”, “yüksəklik”, “böyük” mənası ilə 122
antonimlik təşkil edir. Başqa sözlə, ağ sinkretik kökünün hər iki mənası bir-biri ilə əkslik təşkil edir. Belə ki, ağ sinkretik kökünün “çıxmaq”, “qalxmaq”, “yüksəlmək”, “ucalmaq”, “aşmaq”, “yük- səklik”, “böyük” mənası, ümumilikdə, “yüksəkliyə çıxmaq” anla- yışını ifadə edirsə, onun “düşmək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənası bunun əksinə olaraq “yüksəklikdən aşağıya doğru enmək” anlayı- şını ifadə edir. Bu da ağ sinkretik kökünün antisemiya məsələləri ilə əlaqədar olan bir prosesdir. Yəni tarixən ağ sinkretik kökündən “yüksəkliyə çıxmaq” anlayışını ifadə edən sözlər yarandığı kimi, “yüksəklikdən aşağıya doğru enmək” anlayışını ifadə edən sözlər də yaranmış və təşəkkül tapmışdır. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün ağ sinkretik kökünün Orxon- Yenisey abidələrində özünü qoruyub saxlamış “düşmək”, “tök- mək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edilmək”, “sarsıl- maq”, “ağlamaq” mənasını aşağıdakı nümunədə izləyək: Ağla – ağlamaq: Oğramış(a) katun(a) ağlayurçı(a) sizə. - Oğramış xatun ağlayanları sizə (20, s. 334). “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında ağ sinkretik kökünün “düş- mək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasını özündə əks etdirən bir sira nümunələr vardır. Həmin nümunələri nəzərdən keçirək: Ağlamaq – ağlamaq: Oğlan yenə aydır: “Ana, ağlamağıl, mana bu yaradan ölüm yoqdur, qorxmağıl!” (13, s.33); Çoban şəhid olan qardaş- ların Haqına qodı, kafirlər leşindən bir böyük dəpə yığdı, çaqmaq çaqub od yaqdi; dəxi kəpənəgindən qurumsı edib yarasına basdı, yolun qıyısın alub oturdı, ağladı-sıqladı, aydır (13, s.39); Qırq incə bellü qızıyla halalın, Boyı uzun Burla xatun ağlayuban şundan keçdi (13, s.42); Saqın, qadın ana! Мənim üzərimə gəlməyəsin, mənim içün ağlamayasan (13, s. 45). Bu cəhətdən “Divanü lüğət-it-türk” əsərinə də nəzər salmaq məqsədəuyğun olardı. Bir neçə nümunəyə diqqət yetirək: Ağıl- maq – asılmaq; ağtılmaq – yerə vurulmaq, sarsılmaq: “Ər ağtıldı”. - Adam yerə vuruldu, sarsıldı (8, s. 281); “Katığ yanı kura
123
kördüm, Kaya körüp baku ağdı”. - Sərt yayımı tezcə qurdum, Мəni görüb yalı aşdı (10, s. 208). Bu nümunələrdə mövcud olan ağılmaq (asılmaq), ağtıldı (уегə vuruldu, sarsıldı), ağdı (aşdı (yalı)) sözləri ağ sinkretik kökünün törəmələridir. Bunu aşağıdakı kimi də izah etmək olar: Ağ (sinkretik kök – düşmək) + ıl = ağıl(maq) (asılmaq), ağ (sinkretik kök – düşmək) + tıl + dı = ağtıldı (уегə vuruldu, sarsıldı), ağ (sinkretik kök – düşmək) + dı = ağdı (aşdı (yalı)). Bu nümunədə ağdı (aşdı (yalı)) sözü öz semantikasında iki prosesi - əvvəlcə hansısa bir yüksəkliyə çıxmaq prosesini, sonra isə həmin yük- səklikdən aşağı düşmək prosesini özündə əks etdirir. Burada ağ sinkretik kökünün “düşmək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurul- maq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasından bəhs etdiyimiz üçün bizə daha çox məsələnin ikinci tərəfi – yüksəklikdən aşağı düşmək prosesi maraqlıdır. “Dastani-Əhməd Hərami” poemasında ağ sinkretik kökünün “düşmək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edil- mək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasına rast gəlirik. Məsələn: Şü- kür qıl padişaha ağlamagil (25, s.73); Dökərdi qanlu yaşın ağlar idi (25, s. 78); Məsəldir kəndi düşən ağlamaz, der (25, s. 93). H.Xoyinin “Töhfeyi hüsam” əsərində (XIII əsr) ağ sinkretik kökünün “düşmək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasının izlərini öz semantikasmda qoruyub saxlayan ağlamaq sözü ümumtürk kontekstində ağula//ıqla//ağla formalarında təqdim edilmişdir. Əsərdə bu söz “ağlamaq” mənasını ifadə edir. Nümunəyə diqqət yetirək: Duzəx tamu, həmə qamu, muyidən ağlamaq (7, s. 92). İ.Nəsiminin yaradıcılığında da ağ sinkretik kökünün “düş- mək”, “tökmək”, “süzmək”, “yerə vurulmaq”, “məğlub edilmək”, “sarsılmaq”, “ağlamaq” mənasının işləndiyini bir daha görürük. Məsələn: Gül fəraqından gəl, ey bülbül, səbr qıl, ağlama.; Şövqün qışından ağlayıcı göz tökər yaşı (15, s. 44). Nişapurlu F.M.Əttar tərəfindən yazılmış (ХП əsr), görkəmli Azərbaycan şairi Ə.Təbrizi tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş (XV əsr) məhşur “Əsrarnamə” əsərində də ağ sinkretik Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|