DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
108
şivələrimizin demək olar ki, hamısında “g” ilə başlayır. “Kitab”- dakı “genə” şəkli qərb ləhcəsində “gənə” formasındadır” (4, s.160).
M.Füzulinin lirik şeirlərini araşdırdıqca dialekt və şivələrimiz- də mühafizə olunan çoxlu sayda fonetik paralellərə rast gəlmək mümkündür. Şübhəsiz ki, bu faktların hamısını əhatə etmək mümkün deyil. Bu səbəbdən də dialekt və şivələrimiz üçün daha zəruri olan cəhətlərə nəzər salaq: “A” saitinin uzanmasına M.Füzulidə (əfğa:nına -əfqanına) və Qazax, Borçalı, Ağcabədi çivələrində (qa:-qaya, qa:çı-qayçı) rast gəlinir. “Ə” saitinin uzanması həm Füzuli poeziyasında, həm də şivə- lərimizin bir çoxu üçün səciyyəvidir. Məsələn, Füzuli poeziya- sında (ə:r-əgər) Qarabağ, Qazax şivəsində ə:r-əgər . “O” saitinin uzanması Füzulinin şeirlərində və əksər şivələrimizdə müşahidə olunur. Füzulidə - qo:du, Bakı dialektində - qo:n-qovun. “Ö”-nün uzanması Füzuli poeziyasında intensivliyi ilə seçilir. Füzulidə:
Bəhrə, lölö dişlərin vəsfin məgər, söyləy səba. Kim qulaq tutmuş sədəf içrə düri-qəltan (8, s.58) Belə uzun tələffüz olunma dialektlərimizin, əksəriyyəti üçün xarakterikdir. Qazax-Borçalı dialektlərində - sö:r-söyür, Şamaxı dialektində nö:bənöv – növbənöv. a→ə, e→ö, e→ə sait əvəzlənmələrinə M.Füzulinin dilində və şivələrimizdə rast gəlinir. Nümunələrə nəzər salaq: a→ə Füzulidə - qəra; Bakı, Quba, Şamaxı şivələrində qərə (qara).
e→ö Füzulidə - böylə; Qazax, Qarabağ, Şamaxı şivələrində beylə-belə. e→ə Füzulidə - əv; Yardımlı, Naxçıvan, Bakı şivələrində - öy (ev).
M.Füzulinin poeziyasında sağır nun səsinə rast gəldiyimiz kimi, eyni səsə Azərbaycan dilinin qərb şivələrində də rast gəlirik. Bitişdirici n samitinin y samiti ilə əvəzlənməsi hadisəsi Füzulinin
109
dili baxımından da xarakterikdir. Qərb qrupu dialekt və şivələrin- də də bitişdirici n samiti y samiti ilə əvəz edilir. Məsələn, Füzuli- də - Musayı. Dialektlərimizdə (qapıyı, ölüyü və s.). M.Füzuli poeziyasında m→b, b→p, d→t, ç→ş və s. kimi sa- mitlərin əvəzlənməsi dialekt və şivələrimizdə də müşahidə olu- nur. Məsələn:
Qazax-Borçalı şivəsində pişirsin (bişirsin), Bakı şivəsində palta (balta) və s. M.Füzuli poeziyasında və dialektlərimizdə paralel olaraq rast gəldiyimiz səsartımı (proteza), səsdüşümü (eliziya), yerdəyişmə (metateza) kimi fonetik hadisələrə nəzər salaq. Məsələn, Füzuli şeirlərindəki –gəc, -ğac şəkilçisi – Qılma, ey əfqan, gözün bidar, məsti-xab ikən Olmaya bir fitnə peyda ola, bidar eyləgəc (səh.88) Sonrakı dövrlərdə ədəbi dilimizdə -caq, -cək şəklində sabitləş- sə də, qərb şivələrində ilkin formada qorunub saxlanılıb (görgəcin və s.).
Leksik paralellər. Müasir Azərbaycan ədəbi dili baxımından arxaizm hesab olunan sözlərin müəyyən bir qismi dialektlərimiz- də eynilə və yaxud müəyyən fonetik dəyişikliklərə məruz qalaraq işlənir. M.Füzuli poeziyasında ədəbi dil baxımından arxaizm hesab olunub, lakin dialekt və şivələrimizdə qorunub saxlanan xeyli sayda nümunələrə rast gəlmək mümkündür. Misallara nəzər salaq:
Azərbaycan dilinin şərq ləhcəsi Xaçmaz dialektində aramaq /axtarmaq mənasında bulmaq felinə rast gəlmək mümkündür.
Füzulinin “kargər düşməz xədəngi-təneyi-düşmən mana” qə- zəlindən verdiyimiz nümunədə “Eymənən”, “zənciri-cunun”, “qə-
110
leyi-ahən” sözləri diqqəti cəlb edir, hər üç sözə dialektlərimizdə rast gəlirik; Eymana-eymana (Qax) – fikirləşə-fikirləşə, Eymə (Ağcabədi, Basarkeçər, Borçalı, Gədəbəy, Goranboy, Kürdəmir, Qazax, Min- gəçevir, Ucar, Zərdab) – tuluq – Eymədəqi şorna xarta olu, ay ar- vad: Eymələməx` (Kürdəmir, Cəbrayıl) – genişlənmək, genəlmək. Eyməmməx` (Ağbaba, Borçalı, Cəbrayıl, Gədəbəy, Qazax, Mingəçevir, Oğuz, Tovuz) qormax, ehtiyat etmək – Adam qaran- nıxdan eymənir (1, s.152). Beytin birinci misrasında rast gəldiyimiz “zənciri-cunun” birləşməsinin tərkibində işlənən “cun” sözünə Quba dialektində tikan mənasında rast gəlirik (1, s.82). Beytdə işlənmiş “qəleyi- ahən” izafətinin tərkibindəki qələ sözünə gəlincə isə dialekt- lərimizdə qələ sözü də işlənməkdədir. Lakin dialekt və şivələri- mizdə işlənən qələ sözü ilə beytdəki qələ sözləri arasında fərqli anlamların ola bilməsi də mümkündür. Qələ (Meğri, Ordubad) – dəfə Qələ günü (Yardımlı) – çərşənbə axşamı (1, s.291). Bizim fikrimizcə, beytdə qələ sözü ədəbi dilimizdə işlənən qala sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış variantıdır. Bakı və Qarabağ dialektlərində qala sözünə qələ şəklində rast gəlmək mümkündür. Padişahım, zülm edib aşiq sona zalim demiş, Xubrulardan yaman gəlməz, bu böhtandır sana (8, s.44) Beytin ikinci misrasında işlənən yaman sözü xəstəlik adı kimi hal-hazırda Borçalı, Cəbrayıl, Füzuli, Göyçay, Qax, Qazax, Min- gəçevir, Tərtər, Tovuz dialektlərində işənməkdədir (1, s.539). Dəmbədəm gər düşsə gözdən dürri-əşkim vəchi var,
Beytin birinci misrasındakı dəmbədəm sözü Xaçmaz dialek- tində “vaxtlı-vaxtında” mənasında bu gün də işlənməkdədir. İkin- ci misradakı yaş sözü isə Cəbrayıl dialektində təzə-tər mənasında qorunub saxlanır (1, s.543). Yaş sözünün misradakı işlənmə möv- qeyi həmin sözün dialektdə qorunub saxlanılan anlamı ilə üst-üstə Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|