Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİRİN MƏNBƏLƏRİ VƏ NÖVLƏRİ
185
Yuxarıda  da  qeyd  etdiyimiz  kimi  rəvayət  təfsirinin  əsas  qay-
naqlarından  biri  də  ərəb  dilidir.  Çünki  Quran  ərəb  dilində  nazil 
olmuşdur.  Buan  görə  də  müfəssir  hər  hansı  bir  ayənin  üzərində 
durarkən ərəb dilinin qrammatikasına mütləq müraciət etməlidir. 
Ərəb  şerinin  də  Quran  təfsirində  böyük  əhəmiyyəti  vardır. 
Bu  şeir  ərəblərin  sosial  və  əxlaqi  davranışlarını,  etiqad  və  dünya 
görüşlərini ortaya qoyur. Onalrın dünya təsəvvürünü dərk etməyə 
yardım edir. İbn Abbas: “Quranın qərib kəlmələri barədə məndən 
soruşduqlarınızı şeridə axtarın. Çünki şeir ərəbin divanıdır” demiş 
və ona Quranın hər hansı bir ayəsi haqqında soruşulduqda ehtiyac 
varsa şeirə müracət etmişdi.
1) Rəvayət təfsirinin ümumi xüsusiyyətləri
Rəvayət təfsirinin xüsusiyyətlərini belə sadalaya bilərik:
a. Təfsirdə əsas olan rəvayətdir. Rəvayət olmdan dirayət olmaz. 
Rəvayət təfsiri daha öncə gəlir və bu təfsir dirayət təfsirinin meyda-
na çıxması üçün təməl olmuşdur.
b. Rəvayət təfsirinin mənbələri Quran, sünnə və mərfu xəbər 
hökmündə olan səhabi sözləridir.
c. Rəvayət təfsirində bəzən zəif və uydurma xəbərlərlə qarşılaş-
maq mümkündür. 
2) Rəvayət təfsirinin zəif nöqtələri
Rəvayət təfsir metodunda Quranın Quranla və ya səhih hədis-
lərlə,  və  yaxud  da  “mərfu”  sayılan  səhabi  sözləri  ilə  təfsirlərində 
heç bir şübhəyə yer yoxdur. Lakin sənəd zənciri nəzərə alınmadan 
səhabilərdən və tabiilərdən gələn rəvayətlərə və ya israiliyyat ad-
lanan  bəzi  uydurma  xəbərlərə  əsaslanan  təfsirləri  doğru  saymaq 
qeyri-mümkündür. İndi isə rəvayət təfsirinin zəif nöqtələrini bir-
bir nəzərdən keçirək.

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
186
a) Uydurma rəvayətlər
Mənbələrin  bildirdiyinə  görə  bəzi  məzhəb  mənsubları  öz 
fikirlərini sünnəyə əsaslandırmaq məqsədi ilə bəzən hədis uydur-
muşlar. Xüsusilə də Abbasilərə yaltaqlanmaq məqsədi ilə uyduru-
lan bu sözlər Abbasilərin cəddi olan Abdullah ibn Abbasa isnad edil-
mişdir.  Bundan  başqa  insanları  Quran  oxumağa  həvəsləndirmək 
üçün  Quranın  fəzilətləri  haqqında  da  hədislər  uydurulmuşdur. 
Bəzi başqa dinlərə mənsub insanlar da İslama zərbə vurmaq üçün 
heç bir əsli olmayan xəbərləri təfsirlərə daxil etmişlər.
b) Rəvayətlərin təhqiq olunmadan və sənədsiz nəqli 
Rəvayət təfsirinin əsas zəif nöqtələrindən biri də nəqlləri təhqiq 
etmədən  verməkdir.  Alimlərin  bir  qismi  Quranı  təfsir  edərkən 
etdikləri nəqlləri araşdırmamış və bunun nəticəsində də təfsirlərə 
bir çox uydurma rəvayətlər girmişdir. Düzdür, İbn Cərir ət-Təbəri 
(vəfatı-311/923) kimi rəvayətləri cərh və tədil yönlərini araşdıraraq 
ələ alan müfəssirlər olmuşsa da, bunların sayı həddindən azdır.
c) İsrailiyyat
Rəvayətlərə görə İsrail, Hz. Yaqubun adı və ya ləqəbidir. Yaqub 
(ə.s.)  da  Quranda  keçən  məşhur  on  iki  yəhudi  boyunun  (əsbat) 
atasıdır.  İbrani  dilində  olan  israil  kəlməsi,  isra  (qul)  və  il  (Allah) 
sözlərdən törəyib “Allahın qulu” deməkdir.
Rəvayət təfsirlərinin zəif nöqtələrindən birisi də israiliyyatdır. 
İsrailiyyat  kəlməsi  “israiliyyə”  sözünün  cəmidir.  İsrail  rəvayətləri 
yəhudi,  xristian  və  digər  dinlərə  əsaslanan  rəvayətlərdir.  Bu 
rəvayətlərdə  yəhudi  ünsürü  xristian  ünsürünə  nisbətən  güclü-
dür,  çünki  müsəlmanlar  yəhudilərlə  daha  çox  ünsiyyətdə  olmuş, 
Mədinədə onlarla bir icma daxilində yaşamışlar.

---

TƏFSİRİN MƏNBƏLƏRİ VƏ NÖVLƏRİ
187
İsrailiyyat xəbərləri İslama uyğun olub-olmama baxımından iki 
yerə ayrılırlar. Birincisi Hz. Peyğəmbərin: “.. Əhli-kitabdan heç nə so-
ruşmayın. Özləri yoldan çıxan insanlar sizi əsla doğru yola çəkməzlər...”
269
 
sözləri  ilə  nəqlinə  icazə  verilməyən,  ikincisi  isə  “...  Bəni-İsraildən 
nəql edin. Bunda problem yoxdur...”
270
 hədisi ilə nəqlinə icazə verilən 
rəvayətlərdir.
İsrail rəvayətlərinin Qurani-kərimə yol tapmasının əsas səbəbi 
ondandır  ki,  Tövrat  və  İncildə  öz  əksini  tapmış  bəzi  mövzula-
ra, məsələn, Hz. Adəmin ilkin günaha bataraq Həvva ilə və onla-
rı  bu  işə  sövq  edən  İblislə  birlikdə  cənnətdən  qovulması  və  yerə 
endirilməsinə, Hz. Musanın Misir torpağında Fironla, sonra yəhudi 
qövmi ilə əlaqədar başına gələn əhvalatlara, Hz. İsa və anası Hz. 
Məryəmlə  bağlı  vaqiələrə  və  digər  hadisələrə  Quranda  da  toxu-
nulmuşdur. Qurani-kərimdə bu məsələlərə yalnız ötəri toxunulur, 
onlar  barəsində  qısa  və  müxtəsər  şəkildə,  ibrətamizlik  məqsədi 
ilə  xəbər  verilir,  hadisələrin  təfərrüatı  təfsilatı  ilə  açıqlanmır  və 
bu  təbiidir:  Qurani-kərim  ilahi  vəhyin  nazil  edilməsində  varislik 
əlaqələrini daima qeyd etmiş və özündən əvvəlki kitabların doğru-
luğunu təsdiq etmişdir. Lakin sonralar müsəlman alimləri bu möv-
zuların təfsilatını əhli-kitab rəvayətlərində tapmış, bu rəvayətlərin 
Qurani-kərimdə  verilən  xəbərlərlə  səsləşdiyini  görmüş  və  heç 
bir  təhlil  aparmadan,  həmin  rəvayətlərin  dürüstlüyünü,  Quranın 
xəbərlərinə müvafiqliyini qətiyyən yoxlamadan onların çoxunu əxz 
edərək təfsirlərə daxil etmişlər.
Buna görə də tədqiqatçılar israil rəvayətlərini üç qismə ayırır-
lar: məqbul, məskut ənhu və mərfuz rəvayətlər.
“Məqbul” rəvayətlər o rəvayətlər sayılır ki, onların səhihliyi Hz. 
Peyğəmbərdən  ötürülmüş  düzgün  xəbərlər  əsasında  sübuta  yeti-
269  Əhməd. b. Hənbəl, Müsnəd, III, 378.
270  Buxari, Ənbiya, 50; Müslüm, Zühd, 72.

---