Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
196
a. Qurani-kərimdən bir mövzu seçərək onun müəyyən bir adla 
adlandırması. Məsələn, “Quranda ədalət”, “Qurana görə qadın” və s.
b. Mövzu ilə əlaqəli bütün ayələri toplamaq.
c. Həmin ayələrin nüzul sırasına görə düzülməsi və ya ən azın-
dan bu ayələrdən məkki-mədəni olanları təsbit etmək.
ç. Toplanan ayələri təfsirlərdən araşdırmaq.
d. Ayələrin ilk olaraq nazil olduğu dövrün şəraiti çərçivəsində 
ələ almaq.
e.  Hər  hansı  bir  hökmə  varmadan  öncə  ayələrin  ciddi  olaraq 
araşdırılması.
ə. Elmi metodlara riayət etmək.
i. Kəlmə və məfhumları təfsir etmək.
IV. BAŞLANĞICDAN  GÜNÜMÜZƏ  QƏDƏR  TƏFSİR  CƏ-
RƏYANLARI
Təfsirin tədvin edilməsinə paralel olaraq onun inkişafı zaman 
keçdikcə  bir-birindən  fərqli  cərəyanların  ortaya  çıxmasına  zəmin 
hazırladı. Bunlar insanların ehtiyaclarına görə fiqhi, etiqadi, elmi, 
ictimai vs. təfsir anlayışları şəklində ortaya çıxdı. Bu şəkildə mey-
dana çıxan təfsir cərəyanlarından bəzilərini aşağıdakı kimi qruplaş-
dırmaq olar:
A. Filoloji (Lüğəvi) təfsir
Fəthlərdən  sonra  müxtəlif  irqlərə,  dinlərə,  dillərə  və 
mədəniyyətlərə  mənsub  insanlar  İslam  dövlətinin  tərkibinə  qa-
tıldı.  Bu  da  özü  ilə  bərabər  müxtəlif  problemlər  gətirirdi  ki,  bu 
problemlərədən biri də İslam dinini yeni qəbul edən bu insanların 
Quranı oxuyub anlama ehtiyaclarının qarşılanması idi. Bu dövrdə 

---

BAŞLANĞICDAN GÜNÜMÜZƏ QƏDƏR TƏFSİR CƏ RƏYANLARI
197
ərəb  ədəbiyyatı  fars,  hind  və  yunan  ədəiyyatlarının  təsiri  altında 
idi. Bütün bunların nəticəsində ərəb dili və ədəbiyyatı qaydalarının 
təsbit edilməsi, o cümlədən Quranın filoloji təhlili məsələsi ortaya 
çıxdı. Quran mətni ərəb dili qaydaları üçün vazkeçilməz bir mənbə 
idi. Bununla yanaşı ərəb şeri də Qurandakı bəzi ifadələri anlamada 
müraciət olunan mənbələrdən biri idi. 
Hicri ikinci əsrdən etibarən dil sahəsindəki fəaliyyətlər daha da 
canlandı. Sibəveyh (vəfatı-180/796), Əxfəş (vəfatı-177/793) və Xəlil 
İbn Əhməd (vəfatı-170/786) kimi dilçilər bu sahədə əsərlər meyda-
na gətirdilər.
Quranı, filoloji yöndən təfsir edən alimlər öz əsərlərinə “Məa-
nil-Quran”,  “Erabul-Quran”,  “Qəribul-Quran”  və  “Məcazul-Quran” 
kimi  adlar  verirdilər.  Dil  baxımdan  edilən  təfsirlərə  misal  olaraq 
Fərranın  (vəfatı-207/822)  “Məanil-Quran”,  əl-Müsənnanın  (vəfatı- 
210-825) “Məcazul-Quran” adlı əsərlərini verə bilərik. Sadəcə dilçi 
müfəssirlər deyil, eyni zamanda bir çox müfəssir də Quranı təfsir 
edərkən filoloji təhlillərə yer vermişlər. Məsələn, Zəməxşəri “Kəş-
şaf” adlı təfsirində çoxlu filoloji təhlillərdən istifadə etmiş, Quranın 
ecazkarlığını və bəlağətini ortaya qoymağa çalışmışdır. Başqa bir 
müfəssir olan Beydavi öz təfsirində filoloji açıqlamalara və ədə bi 
izahlara geniş yer vermişdir. Nəsəfi və Əbu Həyyan kimi müfəs-
sirlər də Quranı filoloji yöndən açıqlayan müfəssirlər arasında xü-
susi yerə sahibdirlər. 
B. Məzhəbi təfsirlər
Bilindiyi kimi İslam dininin meydana çıxdığı ilk əsrlərdən eti-
ba rən müxtəlif din anlayışları ortaya çıxmışdır. Bu müxtəlif anla-
yışlar  ayrı-ayrı  məzhəblərin  zühur  etməsinə  səbəb  olmuşdur.  Bu 
məzhəblər,  mənimsədikləri  fikirləri  əsaslandırmaq  üçün  ilk  növ-
bədə  Qurani-kərimə  müraciət  edirdilər.  Quranı  təfsir  edən  alim-

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
198
lər mənimsədikləri məzhəblərin din anlayışını təfsirlərində əks et-
dirirdilər. Bu alimlərin bir hissəsi öz məzhəblərini ön plana çıxar-
madığı halda, digər bir hissəsi isə əksinə təfsirlərində öz məzhəb-
lərinin görüşlərinə daha çox yer vermişlər.
Əhli-sünnə  təfsiri  deyə  tək  anlayışa  sahib  təfsir  məktəbindən 
bəhs  etmək  çox  çətindir.  Əhli-sünnə  məzhəbinə  mənsub  bir  çox 
təfsir məktəbləri vardır. Əslində biz “Təfsirin Mənbələri və Növ-
ləri”  mövzusunda  bəhs  etdiyimiz  məsələlər  əsasən  əhli-sünnə 
məzhəbinin ümumi təfsir anlayışını da ortaya qoyur. İndi isə digər 
məzhəblərin təfsir anlayışlarına yer verək: 
1. Mötəzili təfsirləri
“Ayrılanlar” mənasına gələn Mötəzili məzhəbinin qurucusu Hi-
şam ibn Abdulməlik zamanında yaşayan Vasıl ibn Atadır (vəfatı- 
80/131). Bu məzhəb Əməvilər dövründə ortaya çıxsa da, daha çox 
Abbasilər  zamanında  islam  düşüncəsi  fəaliyyətində  öz  yerini  al-
mışdır. 
Mötəzili məzhəbi Quranı təfsir edərkən hər şeydən öncə ağı-
la böyük əhəmiyyət vermişdir. Onlara görə ağıl ilə nəql bir-birinə 
zidd  olarsa  bu  zaman  ağıl  əsas  alınar.  Onlar  mütaəşabeh  ayələri 
təvil edərkən də ağıla çox önəm vermişlər.
Mötəzilə  məzhəbinə  görə  Qurandakı  bəzi  ayələrdə  simvolik 
ifa dələr mövcuddur. Bu cür ayələrə həqiqi məna vermək tamamilə 
səhvdir. Məsələn, onlar
 نأَ�  َن ْدِه َش  َلَب ْاوُلاَق ْ ُكِّبَرِب  َت ْسَلأَ� ْمِه ِسُفنأَ�  َلَع ْ ُهَدَه ْشأَ�َو ْمُ َتَّايِّرُذ ْ ِهِروُه ُظ نِم َمَدآ�  ِنَب نِم  َكُّبَر َذَخأَ� ْذ
إِ
اَو  
.  َينِلِفاَغ اَذَه  ْنَع اَّانُك  َّان
إِ
ا ِةَماَيِقْلا َمْوَي ْاوُلوُقَت
“O zaman sənin Rəbbin Adəm oğullarının belindən zürriyyətlərini 
çıxardı və onların özlərini şahid tutaraq: “Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?”- 

---

BAŞLANĞICDAN GÜNÜMÜZƏ QƏDƏR TƏFSİR CƏ RƏYANLARI
199
demişdi. Onlar: “Bəli, biz şəhadət veririrk.”- demişdilər. (Bu ona görə idi 
ki,) siz qiyamət günü: “Bizim bundan xəbərimiz yox idi”- deməyəsiniz”
280
 
ayəsini  simvolik  olaraq  təfsir  etmişlər.  Onlara  görə  Allah  Adəm 
oğlunun  soyunu  onların  sülbündən  çıxararaq  onunla  danışması 
tamamilə təmsil və təsvirdən ibarətdir. Burada qəsd olunan Allahın 
insana  rübubiyyətinin  və  üluhiyyətinin  dəlillərini  təqdim  etməsi 
və  insanların  özlərinə  nəzarət  etmə  mexanizmi  olan  ağılı  da  bu 
hadisəyə şahid tutmalarıdır.
Bəzən  mötəzili  müfəssirləri  ortaya  qoyduqları  qaydalara  əks 
olan səhih hədisləri inkar etmişlər. Bəzən də, “xəbəri-vahidə” qarşı 
çıxa raq onu qəbul etməmişlər. Onlar ağıla çox əhəmiyyət verdikləri 
üçün bəzi şeyləri inkar etmişlər. Məsələn, bu məzhəbə görə “sehr” 
və  “cadu”  əslində  cahil  insanlara  təsir  etmək  üçün  bir  vasitədir. 
Fələq  surəsindəki  “düyümlərə  üfürən  qadınlar”  ifadəsindən  qəsd 
olunan sehr edən qadınlar deyil, əksinə hiyləgər, nazları ilə kişiləri 
fitnətyə  salan  qadınlardır.  Mötəzili  məzhəbinə  mənsub  alimlərin 
bir çoxu eyni zamanda cinlərin varlığını da inkar etmişlər. Bundan 
başqa onlar “xəlqul-Quran”, “rüyətullah”, “şəfaət” və “kəramət” kimi 
mövzularda da bir çox məzhəblərədən fərqli düşünmüşlərdir. 
Məşhur mötəzili təfsirlərə gəlincə bunlar aşağıdakılardır:
1.  Əbu  Müslim  əl-İsfəhani  (vəfatı-322/934),  Camiut-təvil  li 
muhkəmit-tənzil.
2.  Qazı  Əbdülcəbbar  (vəfatı-415/1024),  Tənzihul-Quran  anil-
mətain. 
3.  Əbul-Qasim  əl-Mürtəza  (vəfatı-  436/1044),  Ğurəful-fəvaid  və 
dürərül-qəlaid.
4. əz-Zəməxşəri (vəfatı-538/1143), əl-Kəşşaf.
280  Əraf, 7/172.

---