Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
192
heç  bir  bilgisi  olmadan  danışanlarla  əlaqədərdır.  Lüğəvi  və  dini 
biliklərə əsaslanan təfsirlərdə heç bir problem yoxdur.
b. Əgər bu təfsir növü qadağan olunsaydı o zaman səhabilər 
Quran təfsirində ictihad etməzdilər. Halbuki başda rəşidi xəlifələr 
olmaqla İbn Abbas kimi bəzi səhabilər ictihad etmişlər. İbn Məsud 
İraqda  qurduğu  təfsir  məktəbini  rəy/ictihad  təməli  üzərində 
qurmuşdur.  Hz.  Peyğəmbər  Quranı  başdan-sona  qədər  təfsir 
etməmişdi.  Buna  görə  də  o  vəfat  etdikdən  sonra  səhabilər  bəzən 
özləri də ictihad etmişlər. Məsələn, Hz. Əbu Bəkir, Nisa surəsinin 
176-cı  ayəsindəki  “kəlalə”  kəlməsini  öz  fikrinə  görə  açıqlamış  və 
belə  demişdir:  “Onu  öz  rəyimlə  təfsir  edirəm.  Əgər  doğrudursa 
Allahdan,  səhvdirsə  məndəndir.  Kəlalə,  uşaq  və  ata  xaricindəki 
(mirasçılardır)”.
279
c.  Hz.  Peyğəmbər  Muaz  ibn  Cəbəli  Yəmənə  vali  olaraq 
göndərdikdə ona Allahın kitabı və Rəsulullahın (s.ə.s) sünnəsində 
tapmadığı bir mövzuda özünün ictihad etməsinə izn vermişdir.
d. Hər hansı bir mövzuda şəri nəss və qəti bilgi varsa o möv-
zuda  zənn  ilə  əməl  etmək  doğru  deyildir. Ancaq  bunlar  yoxsa  o 
zaman zənn ilə əməl oluna bilər. Çünki zənn də, ictihad yolu ilə 
əldə olunan bilgi növüdür. 
e. Tabeun alimlərinin bir hissəsi dirayət təfsirini məqbul say-
masalar da, onların əksəriyyəti Quranı rəylə təfsir etmişlər. Hətta 
ictihad və rəylə təfsir tabeun dövründə sistemləşmişdir. Mücahid, 
İkrimə və s. müfəssirlər bir çox ictihadlar etmişlər. 
Nəticə olaraq deyə bilərik ki, dirayət təfsiri təfsirin ənənəvi me-
todlarından bir qədər uzaqlaşsa da, heç də müfəssirin öz yaradıcılıq 
fəaliyyətində tam sərbəstliyini nəzərdə tutmur. Təfsirin bu janrın-
279  İbn Küteybə, Təvilu-müxtəlifil-hədis, s.29.

---

TƏFSİRİN MƏNBƏLƏRİ VƏ NÖVLƏRİ
193
da yazan müfəssirlər Quran ayələrini istədikləri kimi, sıxılmadan, 
müstəqil mənalandıra bilməzlər.
2) Dirayət təfsirində yanılma səbəbləri
Dirayət təfsirindəki yanılma səbəblərini belə sadalaya bilərik:
a. Bu təfsir janrını işlədənlərin dil, sərf, nəhv, bəyan, bədi, məani, 
qiraət, kəlam, fiqh üsulu, səbəbi-nüzul, nəsx kimi elmləri bilmələri 
vacibdir. Əks halda Allahın qəsd etdiyi mənanı başqa tərzdə ifadə 
etmələri mümkündür.
b. Müfəssir hər hansı bir ayəni təfsir edərkən araşdırmadan o 
ayə barəsində əvvəlcədən hökm verərsə bu da onum səhv etməsi 
ilə nəticələnə bilər. Çünki bir müfəssirin öncədən hökm verməsinin 
təməlində həm keçmişdən gələn öz mədəniyyətinin, həm də sonra-
dan idxal olunan fikirlərin təsiri var. 
c. Dirayət təfsirində yanılmanın səbəblərindən biri də müfəssirin 
Quranı təfsir edərkən onun nazil olduğu dövrün dilini nəzərə al-
madan, müasir ərəb dili ilə təfsir etməyə cəhd etməsidir. Düzdür, 
ərəb  dili  dirayət  təfsirinin  mənbələrindən  biridir.  Lakin  unutma-
maq  lazımdır  ki,  ərəb  dili  də  Quranın  nüzul  dövrü  ilə  yaxından 
əlaqəlidir.  Belə  ki,  Quranın  ilk  nazil  olduğu  vaxtlarda  qazanmış 
olduğu mənalar, daha sonra ona yüklənəcək mənalar üçün təməl 
olmuşdur. 
ç. Səhih rəvayətləri nəzərə almadan şəxsi arzu və istəklərə görə 
təfsir etmək də dirayət təfsirində yanılma səbəblərindən biridir.
d. Qiyamətin vaxtı, ruh, sur, dəbbətul-ərz və qəza-qədər kimi 
mahiyyəti tam olaraq bilinməyən mövzularda Allahın nə qəsd etdi-
yini aydınlaşdırmağa çalışmaq da yanılmaya aparıb çıxardır.

---

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
194
Ən önəmli dirayət təfsirləri bunlardır:
1. əz-Zəməxşəri (vəfatı-538/949), əl-Kəşşaf an həqaiqit-tənzil.
2. ər-Razi (vəfatı-606/1209), Məfatihul-qeyb.
3. əl-Beydavi (vəfatı-685/1286), Ənvarut-tənzil və əsrarut-təvil.
4. ən-Nəsəfi (vəfatı-710/1300), Mədarukut-tənzil və həqaiqut-təvil.
5. əl-Xazin (vəfatı-741/1340), Lübabut-təvil fi məanit-tənzil.
6. əl-Əlusi (vəfatı-1270/1853), Ruhul-məani fi təfsiril-Quranil-əzim 
vəs-səbil məsani. 
7. Rəşid Rza (vəfatı-1354/1935), Təfsirul-mənar.
8. Əlmalılı Həmdi Yazır (vəfatı-1362/1942), Haq dini Quran dili.
9. Əbul-Əla əl-Məvdudi, Təfhimul-Quran.
B. Mövzui (Mövzulara görə) təfsir 
“Mövzu”  kəlməsi  “tərk  etdi,  atdı,  doğdu,  iftira  etdi,  yaratdı,  iflas 
etdi, qoydu ” və s. kimi mənalar daşıyan “vədaə” sözündən törəyən 
mimli məsdərdir. Mövzui təfsir “hər hansı bir mövzunun Quran və 
ya surə bütünlüyü içərisində ələ alınıb həmin mövzu ilə əlaqəli məkki və 
mədəni ayələrin toplanması, bu ayələrin nüzul sırasına görə sıralanma-
sı və elmi metodlarla incələnərək Allahın o mövzudakı muradının ortaya 
çıxarılması” kimi tərif edilmişdir.
Mövzui  təfsir  metodunun  harda  və  nə  zaman  ortaya  çıxdığı 
ba rə də dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi alimlər bu təfsir janrının XX 
əsrdə Misirdə, bəziləri isə Hz. Peyğəmbər dövründə meydana çıx-
dığını iddia edirlər. 
Bu təfsir janrı bir metod kimi ilk dəfə XX əsrdə ortaya çıxıb sür-
ətlə yayılsa da, əslində bir çox təfsir janrları kimi mövzui təfsir janrı 
nümunələrinə də Hz. Peyğəmbərin dövründə rast gəlirik. Quranın 

---

TƏFSİRİN MƏNBƏLƏRİ VƏ NÖVLƏRİ
195
Quranla təfsiri metodunda olduğu kimi mövzuyla əlaqəli ayələrin 
toplanması mövzui təfsirin ilk mərhələsi sayıla bilər. Səhabilərdən 
bəzilərinin, xüsusilə də İbn Abbasın ondan soruşulan suallara ver-
diyi cavablar mövzui təfsirin ilk nümunələrindəndir.
Mövzui təfsir, Quranın bütünlüyünü əsas alan və surə bütünlü-
yü ilə kifayətlənən təfsir olmaq üzrə iki yerə ayrılır:
1. Quranın bütünlüyünü əsas alan mözui təfsir
Quranın  bütünlüyünü  əsas  alan  müfəssir  əvvəlcə  Quranın 
müxtəlf  şəkillərdə  bəhs  və  analiz  etməsi  barədə  qənaətə  gəldiyi 
bir mövzu müəyyənləşdirir. Sonar isə bu mövzu ilə əlaqəli ayələri 
Quran surələri içərisindən seçir. Daha sonra o mövzunun əsasını 
təşkil  edən  maddələri  ayələr  işığında  müəyyən  etməyə  çalışır  və 
bu  maddələri  nizamlayır.  Bundan  sonra  mövzunu  fəsillərə  ayı-
rır  və  bütün  görüşlərinə  Quran  ayələri  ilə  dəlil  gətirir.  Müfəssir 
mövzunu  incələrkən  onu  cəmiyyətin  həqiqət  və  problemləri  ilə 
əlaqələndirərək onları Quran işığı ilə işıqlandırmağa çalışır.
2. Surə bütünlüyü ilə kifayətlənən mövzui təfsir
Bu  tərz  mövzui  təfsir  birinci  tərz  mövzui  təfsirə  bənzəsə 
də  bunun  çərçivəsi  daha  dardır.  Çünki,  mövzui  təfsirin  birinci 
növündə mövzu Quran çərçivəsində ələ alınarkən, ikinci növdə isə 
sadəcə bir surədəki əsas məqsəd araşdırılır. Yəni surə bütünlüyü 
içərisində ələ alınan mövzui təfsir janrında surənin xüsusi və ümu-
mi hədəfləri, məqsədləri və onun əhatə etdiyi mövzuların bir-biri 
ilə olan əlaqələri açıqlanır.
Müfəssirlər mövzui təfsir janrı üçün bəzi qaydalar qoymuşdur-
lar ki, Quranı bu təfsir janrına görə təfsir edən hər bir müfəssirin bu 
qaydaları bilməsi lazımdır. Həmin qaydalar aşağıdakılardır:

---