Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
bütün elementlərinin, əsasən də litosferi çirkləndirir. Litosferi əsas çirkləndirən mənbələr dağ-mədən və mədən- kimya sə naye müəssisələri, qara və əlvan metallurgiya, maşınqayırma, kimya və ona qonşu sahələr, meşə və ağac emalı və başqa sə naye sahələridir. Yuxanda qeyd edildiyi kimi litosferi ən çox dağ-mədən və mədən - kimya sənayesi çirkləndirir. Faydalı qazıntıların çıxa- nlması külli miqdarda dağ kütləsinin emalı ilə əlaqədardır. Bu nun yalmz az bir hissəsini faydalı qazıntı təşkil edir. Məsələn, kömür sənayesində 2 mlrd, ton çıxarılan dağ kütləsindən kö mürün payına ancaq 20% düşür, qalanı isə tullantılardır. Digər faydalı qazıntıların çıxarılmasında dağ kütlələrində məsələn, əlvan metal filizlərinin miqdarı 1 -2 % təşkil edir. Adətən, əlvan metal filizləri zənginləşdirmə fabriklərində müxtəlif üsullarla zənginləşdirilir. Bu müəssisələrin tullantıları dəmir, kükürd və başqa metalların birləşmələrindən, o cümlə dən nadir və səpələnmiş metal birləşmələrindən ibarətdir. Dağ- mədən və dağ kimya sənayesi müəssisələrinin bərk tullantıları müəyyən yerlərə yığılır ki, bunlar getdikcə daha çox torpaq sahələrini tutur. Məsələn, Kursk maqnit anomaliyası dəmir filizi rayonunda tullantılar 1 mlrd m3-ə çatır. Su və külək eroziyası nəticəsində yaranan tullantılar müəyyən dərəcədə hidrosferi və atmosferi də çirkləndirirlər. Kömürçı- xarmada zənginləşdirmə fabriklərinin quru tullantıları öz-özünə alışır və bu ətraf mühütün daha intensiv şirklənməsinə gətirib çıxarır. Hal-hazırda bu iki növ tullantı az istifadə olunur. Belə ki, təkcə kömürçıxarmanın tullantılarının təkrar istifadəsi 1 %-i keçmir. Litosferin əsas çirklənmə mənbələri qara və əlvan metallur giya sənaye müəssisələrdir.Onların tulladığı, 70 mln tondan çox şlakın təxminən yarısı istifadə olunur, qalanı isə tullantı kimi atılır. Qara metallurgiya tullantılarından daha əhəmiyyətlisi domna şlaklarıdır. Domna şlaklarının tərkibi mürəkkəbdir. On larda əsasən oksid halında 30 adda kimyəvi birləşmələrə rast 162 gəlinir. Bunlardan əsasları: SİO 2 (silisium-4 oksid) 33-40%, Aİ 2 0 3(alüminium-oksid) 4-13%, CaO(kalsium-oksid) 30-50%, MgO (maqnezium-oksid) 3-14%. Az miqdarda isə: FeO (dəmir-2 oksid), РегОз (dəmir-3 oksid), МпОг (manqan-4 oksid), U 2O5 (uran-5 oksid),TİO2 (titan-4 oksid), K2O (kalium- oksid) və s. təşkil edir. Bundan başqa, metal istehsalının müxtə lif növləri tərkibinə görə fərqlənən böyük həcmdə şlak və toz şəklində tullantılar verir. Bu halda əmələ gələn ferritlər, xromitlər, ferratlar və baş qa duzlar vannanın dibinə çökür və texnoloji prosesin normal gedişini pozurlar. Ona görə də vaxtaşırı əmələ gələn şlamlar kə nar edilir. Qələvi natrium şlamda müxtəlif duzlar şəklində (monosi- likatlar, ferritlər, ferratlar) sərbəst, həm də əlaqəli halda olur və onun ümumi tərkibi 70-80%-ə qədər çatır. Daha böyük miqdarda şlak əlvan metallurgiyada almır. Emal olunan xammalın növündən asılı olaraq 1 ton metalın istehsa lında 100-200 ton şlak almır. Əlvan metalların tullantı şlakları xeyli miqdarda qiymətli metallarla zəngindirlər. Məsələn, Ru siyanın mis zavodlarının tullantı şlaklarında 27 mln tona yaxın Fe, 335 min ton Cu və 2 mln ton Zn olur. Əlvan metallurgiyanın şlaklarının kimyəvi tərkibi demək olar ki, domna peçlərinin şlakları ilə analojidir. Əlvan və qara metallurgiyanın şlak və şlamımn saxlanılması üçün hər il 2 0 0 0 ha torpaq sahəsi tələb olunur. Hazırda istehsalçıların və alimlərin üzərində çalışdıqları prob lemlərdən biri energetika sənayesinin tullantılarından istifadə olunmasıdır. İES qazanxanalarında tərkibində karbon olan bərk xammalın yanması zamanı qeyri-bərabər formalı şüşə şəkilli texniki və mexaniki xırdalanmış dənəciklərdən ibarət bərk his səciklər alınır. İES-da, yanacaq 1200-1600°S-də, toz halında qızdırıcı kürədə yandırılır. Yanacağın mineral hissəsindən əmə lə gələn müxtəlif birləşmələrin hissəcikləri toz kütləsi şəklində ayrılır. Külün tərkibində 80-85% miqdarında olan xırda və 163 yüngül hissəciklər (ölçüləri 5-100 mkm) qazanxanaların kü rəsində tüstü qazlan ilə çıxır. Daha böyük hissələr isə kürənin altına çökür, əriyərək şlak əmələ gətirir. Əmələ gələn şlakın və tüstü ilə uçub gedən hissəciklərin miqdar nisbəti müxtəlif ol duğundan torpağın çirklənməsidə əhəmiyyətli rol oynayır. Hazırda kül və şlaklar əvvəllər kənd təsərrüfatı sahəsi olan yüz minlərlə, bəzi ölkələrdə isə milyon hektarlarla torpaq sahəsini tutur. Bir neçə ildən sonra soyuyaraq həmin şlaklardan zəhərli qazlar ayrılır ki, bu da bitki və heyvanlar aləminə ziyan vurur. Yanma zamanı az istilik ayrılır və yüksəkküllü yanacaq- dan istifadə olunmasının artması tullantıların miqdarını daha da artırır. Buna görə də hazırda kül və şlakların effektli istifadə olunması üsüllarının yaradılması aktual problemlərdən biridir. Qeyri-üzvi məhsul istehsal edən kimya sənayesi müəssisələri böyük miqdarda təbii mineral resurs istifadəçiləri, həm də əsa sən litosferin və ətraf mühitin kütləvi çirkləndiriciləridir. Lito sferi çirkləndirən çox vacib texnoloji proseslərə əsaslanan sa hələr bunlardır: sulfat turşusu, kalium gübrələri, fosfor turşusu və fosfor gübrələri və s. Sulfat turşusunun alınmasında çox hallarda xammal kimi kükürd kolçedanmdan istifadə olunur. Hazırda dünyada kolçedanın yanmasından hər il 18-20 mln ton yanma məhsulu almır. Kimyəvi gübrələr torpağın məhsuldarlı ğını artırır, lakin onlardan böyük dozalarda istifadə olunması torpağın çirklənməsinə səbəb olur. Torpağa həddən artıq ve rilən fosfat və nitratlar yerüstü sularla yuyulub su laylarını çirkləndirirlər. Kalium gübrələrinin istehsalmda istifadə oilman kalium xlo- ridin alınmasında xammal kimi mineral silvinit istifadə olunur. KCl-un silvinitdən alınması flotasiya və hallogen hallurgiren- siya üsulları ilə həyata keçirilir. Bu üsullar temperaturdan asılı olaraq suda KC1 və NaCl müxtəlif dərəcədə həll olmasına əsas lanır. Hər ton KC1 alman zaman əsas komponent NaCl olan 2.5-3.0 ton hallogen tullantılar əmələ gəlir. 164 Fosfor gübrələrini və yemə edilən əlavələrin istehsalmda ge niş istifadə olunan fosfor turşusunun alınması üçün əsas iki üsuldan istifadə olunur: ekstraktlı (turşulu) və fosforit filizlə rindən istifadə olunur. Yer qabığında fosfor xammalının təx minən 95%-ə qədər fosfor apatit şəklindədir. Hazırda elektroeneıji istehsalının əsas hissəsi kömür, neft, qaz yanacaqları kimi təbii xammalın yandırılması, həmçinin hidroelektrik stansiyalarının və su anbarlarının tikilməsilə çay ların eneıjisindən istifadə olunması həyata keçirilir. İES-mn is tismarı böyük miqdarda üzvi yanacaq sərfi, onun zənginləş dirilməsi, daşınması, külli miqdarda tullantıların yaranması ilə bağlıdır. Bunlar ətraf mühitin çirkləndiricilərinin əsas mənbəyi olmaqla kül və şlam yığımlarının tikilməsi üçün böyük torpaq sahələrinin ayrılmasını, qaz mənşəli tullantıların təmizlənmə sini tələb edir. Hidroelektrik stansiyanın tikilməsi su anbarları üçün böyük torpaq sahəsi tələb edir. Bununla yanaşı hidroqurğular yeraltı suların səviyyəsinə təsir göstərir, torpağın duzlaşmasma və onun məhsuldarlığının azalmasına gətirib çıxarır. Torpaq üçün daha ciddi çirkləndiricilər pestisidlər və ra dioaktiv maddələrdir. Adətən kənd təsərrüfatında pestisidləri toz, maye və həb şəklində istifadə olunur. Tozşəkilli pestisidləri maşın və təyyarələrin köməyilə, suspenziya şəklində, torpağa verilir. Torpağa verilən pestisidlər uzun müddət torpaqda qala bilirlər. Daha uzunmüddətli pestisidlər üzvi xlor birləşmələri dir. Onlar torpaqda 15 il müddətinə qədər qalırlar. Uzunmüd dətli olmayan pestisidlər ətraf mühitdə 1 - 1 2 həftə, orta daya nıqlı pestisidlər 1-18 ay, dayanıqlı pestisidlər isə iki ildən artıq qala bilərlər. Üzvi fosfor birləşmələri adətən asanlıqla hid- rolizləşir, üzvi xlor birləşmələri isə bioloji təsir nəticəsində vaxt getdikcə yavaş-yavaş parçalanır. Beləliklə, pestisidlər insan ların və heyvanların qida sisteminə düşə bilərlər. Xoşagəlməz hadisələrin qarşısım almaq üçün qida məh sullarında və torpaqda pestisidlərin miqdarını normallaşdırmaq 165 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|