Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
Torpağın vəziyyətini dəyişdirən antropogen faktorların və dünya torpaq sahələrinin istifadəsinin təhlili, yerin canlı mad dələrinin əsasını, sürətlə artan əhalisinin ərzaq məhsullarının əsas mənbəyi sayılan torpağın təhlükə qarşısında qaldığını göstərir. Torpağın deqradasiyası dünyanın ən ciddi, uzunmüddətli ekoloji problemlərindən biri hesab olunur və təəssüf ki, bu pro ses hələ layiqincə qiymətləndirilmir. Dünyanın ən böyük dörd dövləti sayılan ABŞ, Çin, Hindistan və keçmiş ittifaq dövləti ərazisində eroziya və şoranlaşma nəticəsində itirilən torpaq ların 50%-dən çoxuna sahibdirlər. Azərbaycanda suvarma çox qədim tarixə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızın quraqlıq rayonlarında kənd təsərrüfatı istehsalını intensivləşdirmək üçün suvarma ən mü hüm tədbir sayılır. Suvarmanın düzgün aparılmaması torpaq da müəyyən pozulmalar yarada bilər. Ona görə də suvarmanın formaları və yaxud yeni drenaj sisteminin yaradılması torpaq ların mühafizə olunmasında da mühüm şərtdir. Torpağın deqradasiyası prosesində səhralaşma da özünə məxsus əhəmiyyət kəsb edir. Səhralaşma dedikdə Yerin bioloji potensialının azalması və ya məhv edilməsi, antropogen fəa liyyət və iqlimin dəyişməsi nəticəsində yerüstü ekosistemlərin tükənməsi nəzərdə tutulur. BMT ekspertləri səhralaşma prose sini və onun yayılmasını ekoloji situasiyanın pisləşməsi kimi qiymətləndirir, qeyd edirlər ki, bu proses nəticəsində yarım- quraq ərazilərin məhsuldarlığı səhra səviyyəsinə kimi enir. Ha zırda səhralaşmanın arealı çox sürətlə genişlənir: bir dəqiqə ərzində 2 0 ha münbit torpaq sahəsi səhraya çevrilir, il ərzində bu rəqəm 6 mln. hektara çatır. Antropogen səhralar plane timizin 6,7%-ni tutur. Azərbaycanda da səhralaşma prosesi əsasən dağətəyi, dü zənlik və ovalıq ərazilərdə təbii, xüsusən antropogen amillərin təsiri nəticəsində baş verir. Səhralaşma prosesi Kür-Araz ova lığı üçün daha səciyyəvidir. Bu proses Şirvan düzündə daha 170 güclü gedir. Bunun əsas səbəbi ərazinin ekoloji şəraiti (relyefi, bitki örtüyü, torpağı) və antropogen amillərin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Baş Şirvan Kollektoru (BŞK) Türyançaydan baş layaraq Hacıqabul gölünə qədər Kür çayının qədim yatağı olan Qarasu sahəsində inşa edilmişdir. Kollektorlar ərazinin aşağı hissəsində inşa edilmiş və BŞK-na birləşdirilmişdir. Me liorasiya və suvarma işləri nəticəsində ərazinin təbii landşaftı antropogen landşaftla əvəz olunmuşdur. Ovalıqda meyillik az olduğundan, qrunt suları səthə yaxın yerləşdiyindən təkrar şor laşma və bataqlaşma prosesi baş vermişdir. Təbiətdə pozulmuş torpaqların, ərazilərin bərpası rekul tivasiya prosesinin irəli sürülməsini tələb edir. Dünyanın hər yerində olduğu kimi Azərbaycanda da dağ-mədən sənayesinin fəaliyyəti, xüsusən faydalı qazıntıların açıq üsulla istehsalı nəticəsində yer qabığının üst qatlarında dərin dəyişikliklər baş verir, bütün biogeosenotik əlaqələr pozulur. Sənaye tərəfindən pozulmuş ərazilərdə nisbətən qısa bir vaxtda insan tələbatını təmin edən yeni məhsuldar və davamlı təbii ərazi kompleksləri yaratmaq üçün insanın aktiv və məqsədyönlü iş görməsi la zım gəlir. Torpağın rekultivasiyası praktiki, xüsusən nəzəri ba xımdan nisəbətən yeni istiqamət sayılır. Rekultivasiya termini faydalı qazıntılarla açıq üsulla istehsalın inkişafı ilə əlaqədar geniş yayılmışdır. Pozulmuş landşaftın rekutivasiyasınm isti qaməti və metodları xarakterindən, regionun inkişaf vəziyyəti və perspektivindən, rekultivasiyanın xüsusiyyətindən asılıdır. Odur ki, müxtəlif ölkələrdə, hətta bir ölkənin rayonlarında re kultivasiya işləri oranın spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun apa rılmalıdır. Torpaqların rekultivasiyası adətən bir neçə ardıcıl mər hələdə həyata keçirilir: 1. Hazırlıq mərhələsi - pozulmuş ərazinin müayinəsi və tiplərə ayrılması, texniki - işçi layihələrinin tərtibi. 171 2. Ərazinin müxtəlif məqsədli istifadə üçün dağ - texniki və ya mühəndisi hazırlanması - texniki və ya dağ - texniki re kultivasiyası. 3. Bioloji rekultivasiya və rekultivasiya olunan ərazinin məqsədyönlü istifadəsinə keçid. Dünyada kənd təsərrüfh torpaqlarının azalması ilə əlaqədar açıq üsulla pozulmuş ərazilərin kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün rekultivasiyası böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu iş yerinə yetirilərkən öncə sahə hamarlanır, üzəri 0,5 - 1,0 m münbit torpaq qatı ilə örtülür, su rejimi nizamlanır, çoxlu miqdarda gübrə verilir, növbəli bitkilər əkilir və yaxşı nəticə almır. Faydalı qazıntıların yeraltı üsulla çıxarılması da əsasən yer səthinin çökməsi və ərazinin qeyri-filiz laylan ilə çirklən məsi şəklində pozulur. Bu zaman səthin çökməsi dərinliyə görə müxtəlif ola bildiyindən, onların bərpa içləri də müxtəlif olur, (idman qurğuları tikilir, su hövzələri, parklar, yaşayış və sənaye tikintiləri yaşıllıq zolaqları salınır və s.). Neft mədənlərinin tikilməsi və istismarı, neftin və duzlu lay sularının ətrafa axıdılması tez bir vaxtda torpağın deqrada siyasına səbəb olaraq ətraf mühitə güclü təsir göstərir. Hazırda neftlə çirklənmiş torpaqlann istifadəsi üçün adi rekultivasiya tədbirləri tətbiq olunur: çirklənmiş sahə torpaqla örtülür, neft yandırılır, neftlə çirklənmiş torpaq kürünüb atılır. Rekultivasi yanın mexaniki və fiziki metodları neft və neft məhsullarını torpaqdan tam kənarlaşdırmağa qabil deyildir. Aqrotexniki üsulların köməyi ilə neftlə çirklənmiş torpağın öz-özünü təmizləməsi prosesini gücləndirmək olar, bu zaman təbii mikrobiosenoza daxil olan karbohidrogen oksidləşdirici mikroorqanizmlərin potensial katabolik aktivliyi yüksəlir. Neft lə çirklənmiş torpaqlarda şaxəli kök sisteminə malik olan yon canın və digər paxlalı bitkilərin səpilməsi karbohidrogenlərin parçalanmasının sürətlənməsinə səbəb olur. Respublikamızda məhz torpağın çirklənməsi əsasən dağ- mədən və neft sənayesi tərəfindən baş verir. Ümumiyyətlə, xalq 172 təsərrüfatı kompleksində əmələ gələn bütün tullantıların 70%-i iqtisadiyyatın mineral xammal sektorunun payına düşür. Tul lantıların zərərsizləşdirilməsi və onlardan istifadə olunması həm ekoloji, həm də iqtisadi cəhətdən çox sərfəlidir. Belə vəziyyətdən çıxış yolunu mütəxəssislər tullantısız və aztullantılı istehsalların yaradılmasında görürlər. Bu cür çoxprofilli müəs sisələr hazırda fəaliyyət göstərməkdədir. Sübut olunmuşdur ki, tullantılardan istifadə olunma xərci, yeni xammalın əldə edil məsi xərcindən 2-3 dəfə azdır. İnsan bərk məişət tullantıları (BMT) yaratmadan yaşaya bilməz. BMT-nin miqdarı müxtəlif səbəblərlə səciyyələnir. Belə tullantılar həm xüsusi müəyyənləşdirilmiş yerlərdə, həm də icazə verilmiş qeyri-mütəşəkkil sahələrdə (zibilxanalarda) toplanır. Hazırda BMT poliqonlara daşınır ki, orada torpaqda anbarlaşdırılır, sonra minerallaşdırılır. BMT-in zərərsizləşdiril məsi onların yandırılması metodu ilə də həyata keçirlir. Dünyada zibilin yandırılmasından alınan bərk qalıqların istifadəsi üçün çoxlu texnologiyalar işlənib hazırlanmışdır. Məsələn, Amerikada bərk tullantılardan divar bloklar, Yaponi yada isə alınan şlaklardan yol örtüyü kimi istifadə edilir. Bir çox ölkələrdə zibil yandıran zavodlar tikilmir, onlar qiymətli kompleks xammal kimi emal edilir. Ümumiyyətlə, torpaqlann qiymətləndirilməsi müasir tələ bata tam cavab verməməsi üzündən təbii şəraitdən, məhsuldar lığından, ixtisaslaşma təmayülündən asılı olmayaraq, istər icti mai, istərsə də özəl təsərrüfatlarda sənaye xammalı əldə etmək, yollar, kanallar, qaz, su kəmərləri çəkməklə, şəhərləri və kənd ləri inkişaf etdirməklə, elektrik stansiyaları, su ambarları tik məklə, yerin təkindən faydalı qazıntı xammalı çıxarmaqla tor paqlara və bütövlükdə ətraf mühitə təsir dairəsi genişlənir. Hər kəsin torpağa münasibəti özünəməxsus səciyyələndiyi kimi, hər kəsin də onu qorumaq borcudur. 173 Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|