Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013- cü il

8 
 
I FƏSİL.  BİRİLLİK  TAXIL  OTLARI 
 
Taxıl  otları  MDB  ərazisində  ot  örtüyünün  əsasını  təşkil  et-
məklə 129 cinsdə toplanan 1000 - ə qədər növü əhatə edir. Ancaq 
səpin üçün 27 cinsi əhatə edən 41 növü istifadə edilir.  
Birillik  taxıl  otlarından  Azərbaycanda  ən  çox  əkilib-becəri-
lənlərinə  misal  olaraq  sorqo  cinsinin  sudanotu  növünü  (Sorghum 
sudanense  Pers.),  Setaria  cinsinin  moqar  yarımnövünü  (Setaria 
italica ssp. mocharium Alef.) və birillik qaramuğu (Lolium multi-
florum Lam. var. westervoldicum) göstərmək olar. Bu bitkilər qu-
ruluşca dənli- taxıl bitkilərinə oxşardır. 
 
1. 1. Sudanotu 
 
Əhəmiyyəti.  Sudanotu  quru  ot  və  yaşıl  kütlə  məhsulu  verir. 
Məhsuldarlığına  görə  sudanotu  bütün  birillik  taxıl  otlarını  ötüb 
keçir. Yaxşı aqrotexniki fonda sudanotu hektardan 50-70 və hətta 
100 sentnerə qədər quru ot məhsulu verir. 
Tədqiqatlarla  müəyyən  edilmişdir  ki,  kövşənlik  əkinlərində 
suvarılan  rayonlarda  sudanotu  uzun  müddət  hektardan  250-280 
sentner yaşıl kütlə məhsulu vermişdir.  
Sudanotunun  bir  kq  yaşıl  kütləsində  65-80  mq  karotin,  quru 
otunda  9-10%  zülal  var.  Tərkibində    60%    həzm  olunan  protein, 
45% yağ,  73%  azotsuz ekstraktiv maddələr, 70% sellüloz vardır. 
Vətəni Sudan ölkəsidir. 
Botaniki təsviri. Sudanotu (Sorghum sudanense Pers.) güclü 
inkişaf etmiş, saçaqlı kök sisteminə malikdir. Kökü torpağın 2,5 m 
dərinliyinə işləyir, ətrafa isə 0,75 m-ə qədər yayıla bilir. Sudano-
tunun  aşağı  gövdə  buğumlarından  6-8  sm  uzunluğunda  dayaq, 
yaxud hava kökləri əmələ gəlir. 
Gövdəsi silindir şəkilli, içərisi məsaməli ağ parenxim hücey-
rələrlə doludur. Gövdədə buğumaralarının miqdarı sortdan və sor-
tun vegetasiya  müddətinin uzunluğundan asılıdır. Gövdənin  hün-
dürlüyü 0,8 m-dən 3 m-ə qədər olur. Gövdəsində 3-5 yaxud 8-12 
buğumarası olur (şəkil 1). 

---

9 
 
Ümumi kollanmasına görə sudanotu üç qrupa bölünür: 
1. zəif kollanan - 12 ədədə qədər budaq əmələ gətirən, 2. orta də-
rəcədə  kollanan  -12-25-ə  qədər  budaq  əmələ  gətirən,  3.  şiddətli 
kollanan - 25- dən yuxarı budaq əmələ gətirən. 
Kolun formasına görə sudanotu dikduran, zəif dağınıq, dağı-
nıq,  yarıməyilmiş  və  əyilmiş  formalara  bölünür.  Ən  çox  yayılan 
formalar dikduran və zəif dağılandır. 
Yarpaq,  yarpaq  ayası  və  yarpaq  qınından  ibarətdir.  Yarpaq 
səthi geniş şırımlı, çılpaq, düz, kənarları girintili-çıxıntılı və uzun-
luğu  60  sm-ə  qədərdir.  Yemlik  dəyərinə  görə  daha  artıq  inkişaf 
etmiş orta yarus yarpaqları çox qiymətlidir. Yarpaqlanma dərəcə-
sinə görə Sudanotu 3 qrupa ayrılır:  
1. Zəif  yarpaqlanan – əsas gövdədə 6 - ya qədər yarpaq olur. 
2.  Orta  dərəcədə  yarpaqlanan  –  əsas  gövdədə  yarpaqların 
miqdarı 6-9 ədəd olur. 3. Yaxşı yarpaqlanan – yarpaqların miqdarı 
9 ədəddən yuxarı olur. 
Çiçək  qrupu  çox  sünbüllü  süpürgədir.  Süpürgənin  uzunluğu 
40  sm-ə  çatır.  Sünbülcüklər  süpürgənin  nəhayətində  yerləşir. 
Meyvəsi sünbülcük pulcuğu ilə kip bağlanmış dəndir. Hər süpür-
gədən 4-5 qram dən alınır. Dənin mütləq kütləsi 10-15 qramdır.  
Bioloji  xüsusiyyətləri.  Sudanotu  istilik  sevən  bitkidir.  To-
xumların  minimal  cücərmə  temperaturu  8-10 
0
C,  optimal  isə  20-
30 
0
C-dir. Faydalı temperaturun cəmi sortun tam inkişafı və yetiş-
mə müddətindən asılı olaraq 2200-3000 
0
C arasında tərəddüd edir. 
Mənfi  3-  4 
0
C  şaxtada  bitkinin  cücərtiləri  məhv  olur.  Orta  gün-
dəlik temperatur 10 
0
C keçdikdə bitki intensiv inkişaf edir. 
Güclü  kök  sistemi  və  vegetasiya  müddətinin  uzun  olmasına 
görə sudanotu quraqlığa davamlıdır. Əsasən torpağın dərin qatla-
rındakı nəmlikdən istifadə edir. Onun səpinlərini növbəli əkin tar-
lasına  da  yerləşdirərkən  bu  vəziyyətini  nəzərə  almaq  zəruridir. 
Məsələn, günəbaxan  bitkisi  sudanotu kimi torpağın 1 m və daha 
artıq dərinliyindəki nəmlikdən istifadə edir. Ona görə də bu bitkini 
sudanotundan  sonra  yaxud  əksinə,  sudanotunu  günəbaxandan 
sonra suvarılan bölgələrdə yerləşdirmək arzuolunmazdır. Bu bitki 
suvarılmaya  yaxşı  reaksiya  göstərir,  quru  ot  yaxud  yaşıl  kütlə 

---

10 
 
məhsulu kəskin artır. Artıq nəmliyə dözmür. 
Sudanotu  qısa  gün  bitkisidir.  Uzun  gündə  inkişafı  bir  qədər 
zəifləyir.  
Qaratorpaq  və  şabalıdı  torpaqlarda  yaxşı  inkişaf  edir.  Zəif 
turşuluğa dözməsinə baxmayaraq şoran torpaqlarda bitmir. Qum-
sal və açıq-şabalıdı torpaqları sevmir.  Bir ton quru maddə yarat-
maq üçün sudanotu torpaqdan 25-30 kq azot, 6-7 kq fosfor və 15-
17 kq kalium elementi aparır. Sudanotu zəif inkişaf edərək səpin-
dən 5-6 həftə sonra 4-5 yarpaq əmələ gətirir. Kollanma fazası 5-ci 
yarpaq əmələ gəldikdə başlayır. Bu dövrdə gündəlik boy artımı 5-
10  sm-ə  çatır.  Gövdənin  böyüməsi  çiçəkləmə  fazasında  dayanır. 
Sudanotu  biçindən  sonra  gövdədə  qalan  gözcüklərdən,  yaxud 
kollanma buğumundan yeni budaqlar əmələ gətirərək inkişaf edir. 
Bəzən də gövdədə saxlanılmış boy  nöqtəsi hesabına inkişaf  edir. 
Bir ildə çoxlu biçimlər verir.  
Əsas  gövdədən  süpürgələrin  çıxması  adətən  cücərtilər  alın-
dıqdan  6-7  həftə  sonra  baş  verir  və  2-3  həftə  müddətinə  davam 
edir.  Çiçəkləmə  süpürgənin  yuxarı  hissəsində  başlayır  və  aşağı 
budaqcıqda  yerləşən  axırıncı  çiçəkdə  qurtarır.  Tozlanması  ane-
mofildir. Vegetasiya müddətinin uzunluğu 100-120 gündür. 
 Sortları:  Sudanotunun 20 - dən artıq sortu rayonlaşdırılmış-
dır. Ən çox yayılan sortları Brodskaya-2, Çernomorka və s. - dir.  
Azərbaycanda  (2010)  Şirokolistnaya  -  2  sortu  rayonlaşdırıl-
mışdır. Bu sort Kabardin- Balkar Dövlət k/t təcrübə stansiyasında 
1977-ci ildə yaradılmış orta yetişən sortdur. 
Növbəli əkində yeri. Sudanotu dənli-paxlalı bitkilər, payızlıq 
taxıllar,  qarğıdalı,  çoxillik  otlar  və  s.  tarla  bitkilərindən  sonra 
növbələnir.  Sudanotu  torpağın  dərinliyindəki  nəmlikdən  və  məh-
sul  əmələ  gətirmək  üçün  çoxlu  asan  mənimsənilən  azotdan  isti-
fadə  etdiyinə  görə  ondan  sonra  kök  sistemi  torpağın  dərin  qat-
larına  gedən  bitkiləri  növbələndirmək  olmaz  (şəkər  çuğunduru, 
günəbaxan və s.).  
Gübrələmə.  Hektara  15-20  ton  peyin  verdikdə  sudanotunun 
quru  ot  məhsuldarlığı  20-25%  artır.  Sudanotu  sələf  bitkisi  altına 
peyin verilməsinə yaxşı reaksiya göstərir. Əkinlərə təsir edici ma-

---