71
kimi, bir cümlədən ibarət məlumatları uğurlu
üsul hesab
etmək olar.
“Molla Nəsrəddin”in sözügedən sahədə fəaliyyətinin
əsas istiqamətlərindən biri də güclü dövlətlərin istilaçılıq
siyasətlərinin ifşa olunması idi. Xüsusilə, “Mıncıq”
felyetonunda biz jurnalın daha cəsarətli addımının şahidi
oluruq:
“Bəli, dörd yüz il irəli Amerikanın meşələrində çılpaq
dolanan vəhşi insanlar qızıllarını aldanıb Yevropa lotularına
verəndə genə əvəzində iki qəpiklik mıncıq alırdılar, amma
indi iyirminci əsrdə görürsən ki, dünyanın bir səmtində
adamlar az qalırlar ki, ölünü diriltsinlər, az qalırlar ki,
şeytana papaq tiksinlər, az qalırlar ki, havaya uçub aydan və
ulduzlardan
xəbər gətirsinlər, amma ... dünyanın o biri
səmtində Qafqaz və İran hindiləri öz əyallarının ruzisini
növbənöv libasa girmiş quldurlara paylayanda bari əvəzində
onlardan iki qəpiklik mıncıq da istəmirlər”
29
.
Jurnalın 1907-ci il 13-cü sayında dərc olunmuş
“Həqiqət” məqaləsində imperializmin mahiyyətinin əsarət
və soyğunçuluqdan ibarət olması sadə bir dildə oxucuya
çatdırılr: “Əzizim amerikalı, indi buyur görək,
nə qəsd ilə
dünyanın o başından bu başına gəlibsən? Mənim yəqinimdir
ki sənin xəyalında bir bijlik var. Məsələn, ya bu qəsdlə
gəlibsən ki biz biçarə müsəlmanları tovlayıb axırda imtiyaz
sahibi olasan və bizi fəhlə kimi işlədib bizim öz əlimiz ilə
qazandığımız pulları doldurasan cibinə və axırda da Fərahan
xalılarından, Buxara dərilərindən, Naxçıvan cecimlərindən,
Şamaxı şallarından, Tehran Sirü-xurşidlərindən bir yük
tutub vətəninə sovqat aparasan
və gedib Amerikada bir
kitab yazasan və haman kitabda mollalarımızı
tərifləyəsən”
30
.
29
Yen orada, səh.266.
30
Yen orada, səh.426-427.
72
Maraqlıdır ki, bu gün beynəlxalq münasibətlər
sistemində mərkəzi yerlərdən birini tutan “enerji
təhlükəsizliyinin təminatı” problemi hələ düz bir əsr bundan
əvvəl “Molla Nəsrəddin” jurnalının tez-tez müraciət etdiyi
məsələlərdən biri olmuşdur. “... Hətta biz də bu saat
məətəlik. Bir tərəfdən, cənub neftini Londona daşıyırlar, bir
tərəfdən də şimal neftini Amerikaya daşımaq istəyirlər”
31
.
Enerji mənbələri uğrunda mübarizə ilə bağlı fikirlər
jurnalın başqa bir nömrəsində “Xatirələr” başlıqlı
felyetonda daha sərt şəkildə qoyulmuşdur. Ə.Əzimzadənin
çəkdiyi və jurnalın birinci səhifəsində yerləşdirilmiş “Şimali
İran nefti üçün mübarizələr “ adlı şəkil də İngiltərə və
Amerikanın İranda törətdiyi əməllərin əsl mahiyyətinin başa
düşülməsi üçün əhəmiyyətlidir. Burada “Şimali İran nefti”
bir ceyran şəklində təsvir edilmişdir.
Ceyran iki tərəfdən
ağızlarını geniş açmış iki əjdahanın pəncəsində çırpınır.
Ceyranı xilas etmək istəyən iranlıların əlləri isə zəncirlə
bağlıdır
32
.
“Molla Nəsrəddin” jurnalı siyasi çıxışlarına görə daim
çar senzurasının təqiblərinə məruz qalırdı. “Demək olar ki,
onun hər bir nömrəsi senzura yoxlanışından keçirdi. Höku-
mətin daxili və xarici siyasətinə toxunan məqalə, felyeton
və şəkillərin çap olunmasına icazə verilmirdi. ... Mirzə Cəlil
... qadağan olunmuş materialların, şəkillərin yerini boş
qoyur və üzərində çarpaz xətt çəkirdi. Və onların aşağısında
belə yazırdı: “Bizdən asılı olmayan səbəblərə görə, bu yer
qaldı”, “Buradakı şəkilə izn verilmədi” və s.
33
.
Əsas ideya-siyasi xətti liberal xırda burjua
ideologiyası olan
“Babayi-Əmir” satirik
jurnalı (1915-
1916-cı illərdə Bakı şəhərində buraxılmışdır)
siyasi
31
«Molla N sr ddin» jurnal , № 8, 1925.
32
«Molla Nяsrяddin» jurnalы, № 21, 1925.
33
Rüstəmov A.R. Jurnalistika. Bakı Universiteti nəşriyyatı. Bakı, 2005,
səh.26-27.
73
məsələlərin işıqlandırılmasında məhdud islahatçılıq meylləri
nümayiş etdirsə və hökumətin siyasətinə qarşı açıq
çıxışlardan çəkinsə də, öz səhifələrində müharibə ilə bağlı
mövzulara geniş yer verirdi. Jurnal əksər saylarında öz
üslubuna uyğun olaraq müharibənin mahiyyətinin
açılmasına, onun insanlara, ayrı-ayrı ölkələrə, bütövlükdə
bütün dünyaya fəlakət gətirməsini əks etdirməyə səy
göstərirdi. Jurnalda “Avropa müharibəsi” başlığı altında
ayrıca bölmə yaradılmışdı. Bu başlıq altında
müxtəlif
ölkələrdən müharibəyə aid alınmış xəbərlər, məqalə və
felyetonlar dərc edilirdi. Müharibə mövzusunda verilən
materiallar jurnalın satirik üslubuna uyğunlaşdırılır, ...
müharibə xəbərlərinin maraqla oxunması üçün ondan sonra
satirik şeirlər verilirdi.
34
Jurnalın 1915-ci il 26-cı sayından bir neçə nömrəsi
şəkillərlə çıxmağa başlayır ki, bu da müharibə mövzusunda
yazıların insanların hisslərinə təsirinin effektivliyini artırır,
problemin daha aydın və təsirli işıqlandırılmasına imkan
yaradır. Görkəmli rəssam Əzim Əzimzadənin jurnalın 1915-
ci il 27-ci sayında oxucuya təqdim etdiyi şəkildə belə bir
mənzərə təsvir olunur: bir tərəfdə “müharibəni başlayanlar”
əlləri cibində qürurla dayanıb havadan hücuma keçən
təyyarə və balonlara baxırlar, digər tərəfdə isə qan tökülür,
amansız müharibə səhnəsi aparılır. Şəklin altında isə
müharibə pərəstişkarlarnın bu sözlərini oxuyuruq: “Bir işdir
tutmuşam, Allah xatirinə keç mənim üçün (sülhə dair).”
Əlbəttə, bu sözlərin kinayə ilə deyilməsi açıq-aydın hiss
olunur.
Ə.Əzimzadənin jurnalda çap olunmuş başqa bir
şəklində (9 dekabr 1915-ci il, № 33) Almaniyanın öz
müttəfiqlərinin boğazına ip salıb onları darta-darta top
34
Axundov N. Azərbaycan satirik jurnalları (1906-1920-ci illər). Bakı,
1968, səh.110.
74
qabağına apardığı təsvir olunur. Şəklin altında isə “Haqq
sözdür. Cəhənnəmə gedən özünə yoldaş axtarır” sözləri
yazılmışdır.
Qərb
ölkələrinin, xüsusilə də Almaniyanın müharibə
aparmaqda məqsəd və motivlərinin ifşa edilməsi Ə.Əzimza-
dənin şəkillərinin əsas qayələrindən birini təşkil edir.
Rəssamın “İranın indiki vəziyyəti” adı ilə çap etdirdiyi
başqa bir rəsmdə isə müharibənin Şərq ölkələrinin həyatını
acınacaqlı vəziyyətə salması göstərilir. Rəsmdə (1915-ci il,
№ 31) İran quru müqəvva, imperialistlərin əlində bir
oyuncaq kimi təsvir olunur. Mövzuya uyğun olaraq burada
“Hərdəmxəyal”ın (M.S.Ordubadi) “İran da qarışdı” satirası
çap edilmişdir:
Axırda cahan hərbinə İran da qarışdı,
Durdu yuxudan axır o, viran da qarışdı...
Jurnalın fəal üzvlərindən biri olan H.İ.Qasımovun
felyetonlarında müharibənin bəşəriyyətə vurduğu yaralar,
insanların çəkdiyi müsibətlər daha qabarıq şəkildə öz əksini
tapır. Müəllifin “Dağdan-daşdan” başlıqlı felyetonunda
oxuyuruq: “Yoxsulluq bir yandan, bahalıq bir
yandan...canın çıxsın ay kasıb!
Gəl yaşa görüm, necə
yaşayırsan!.. Allah Vilhelmin boynunu yeddi qat eləsin,
getdiyi Məkkə belindən vursun. O, dünyanı bir-birinə
vurmasaydı kasıb-kusub ayaq altında getməzdi”
35
.
Dövrün digər satirik qəzet və jurnalları kimi,
“Babayi-
Əmir” jurnalı da müharibəni doğuran sosial-siyasi səbəbləri
peşəkarlıqla açıb göstərə bilməsə də, insanlarda müharibəyə
nifrət hissi oyatmaq baxımından xeyli faydalı iş görə
bilmişdir.
1914-1917-ci illərdə Bakı şəhərində çap olunan
“Tuti”
satirik jurnalının da Azərbaycan ictimai və siyasi
35
“Babayi-Əmir” jurnalı, 5 fevral 1916-cı il, № 4.