Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 497,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
5
I Fəsil AZƏRBAYCAN VƏ YAXIN VƏ ORTA ŞƏRQ ÖLKƏLƏRI ARASINDA MƏDƏNI ƏLAQƏLƏR 1.1. Azərbaycan – İran mədəni əlaqələri
Qərbi Asiyanını aparıcı dövləti olan İran şimaldan Azərbaycanla həmsərhəd olduğuna görə bu ölkə ilə mədəni əlaqələrin tarixi keçmişin dərin qatlarına gedib çıxır. Əhalisinin əsas hissəsini farslar təşkil etmiş olsa da, tarixin bütün dövrlərində bir-biri ilə qonşu olan Azərbacan sakinləri İranın mədəniyyətinə, incəsənətinə təsir göstərmişlər. Özü də bu təsir qarşılıqlı səciyyə kəsb edirdi. Hələ III-VII əsrlərdə Cənubi Azərbaycanın siyasi tarixinin İran Sasanilər dövlətinin hökmranlıq dövrü ilə bağlı olduğundan mədəni əlaqələrin vəziyyətini təsəvvürə gətirmək çətin deyildir. Bu tarixi dövr ərzində Azərbaycana və Sasani İranına məxsus mədəniyyətlər bir-birinə qarışaraq, bir-birindən iqtibas edərək, sintez olunmuş vəziyyətdə bəşər mədəniyyətinə layiqli nümunələr bəxş etmişdir. Sasani dövründə Azərbaycanda fars dilinin aparıcılıq statusuna malik olması, azərbaycanlı alim və şairlərin bu dildə yazıb-yaratmasına səbəb olmuş, eyni zamanda onlar tərəfindən həmin dilə məhəbbət, ehtiramla yanaşma İran mədəniyyətinə hörmətin bir timsalı idi. Sasani mədəniyyətinin hər bir element, məqamında Azərbaycan mədəniyyətinin cizgilərini aşkar etmək heç də çətin deyildir. Artıq bu sahədə sənətşünasların kifayət qədər elmi dəlil və sübutları vardır. «Azərbaycan tarixi»nin yeddicildliyinin II cildində yazılır: «… Sasani dövlətinin mədəniyətinin inkişafında… azərbaycanlıların da bu mədəniyyətin tərəqqisində mühüm mövqe tutmaları şübhəsizdir.» 1 həmin kitabda mədəni əlaqələr kontekstinə aydınlıq gətirən digər fikir aşağıdakı kimi səslənir: «Sasinələr həm imperiyanın iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş hissəsi olan Azərbaycanda, həm də imperiya hüdudlarına daim müdaxilə edən şimal köçəri tayfaları ilə bilavasitə İran arasında bufer rolunu oynayan Albaniyada nüfuzlarının möhkəmlənməsinə xüsusi maraq göstərirdilər. Ona görə də Cənubi Qafqazın digər vilayətlərinə nisbətən Azərbaycanda Sasani təsiri daha güclü idi. Buna müvafiq Sasani mədəniyyəti ünsürləri burada daha parlaq təmsil olunmuşdur.» 1
1966-cı ilin yayında Tehran arxeoloji muzeyinin əməkdaşı Qəmbəxş Fərd Xuav çayı hövzəsini (Muğanın mərkəzi hissəsi) tədqiq edərkən, Mişkin şəhrdən cənubda, orta əsr coğrafiyaşünaslarının Varavi şəhərinə uyğun gələn yaşayış yerində daş üzərində orta fars kitabəsi aşkar etmişdir. Bu kitabə çiy kərpicdən tikilmiş orta əsr qalasının yaxınlığındakı Baği Novruz dərəsində idi. Kitabədə göstərilən tarix II Şapurun 27-ci ili Mehr (yəni mart) ayı 335-336-cı ilə uyğun gəlir. Yazının məzmunundan görünür ki, Nərse-Hörmüz adlı birisi bu qalanı yeddi ilə tikdirmişdir. Kitabə vasitəsilə qalanın yanından keçənlərə müraciət edən Nəsre-Hörmüz, onlardan qala ürəklərincə olsa, onu xoş sözlə yad etmələrini xahiş edir, qalanı bəyənməyənlərə isə, bundan daha yaxşısını tikməyi tövsiyyə edir. Cənubi Azərbaycan ərazisində bu günədək aşkar edilmiş ən qədim Sasani epiqrafik abidəsi olan Mişkinşəhr kitabəsi tarixi keçmişimizi öyrənmək baxımından qiymətli olduğu kimi, qala İranla mədəni əlaqələrin tarixini tədqiq etmək cəhətdən də maraqlıdır. Tanınmış memar-alim Cəfər Qiyasinin «Yaxın-uzaq ellərdə» adlı kitabında İran memarlıq mədəniyyətinin inkişafına Azərbaycan sənətkarlarının təsiri, məhz mədəni əlaqələrin məhsulu olan mədəni iqtibas kontekstində öyrənilir. Kitabda müəlif mədəni əlaqələrin tarixinə qısa ekskurs edərək yazır: «Hələ Əhəmənilər dövründə farslar Midiyalıların şəhərsalma ənənələri, eləcə də saray və qaya türbələrinin əsas prinsiplərini mənimsəmişdirlər. Eramızdan qabaq VI-V əsrlərdə I Daranın saray tikililərinin dekorativ bəzəklərini Midiya ustaları işləmişdirlər. İslam dövründə də azərbaycanlılar İran memarlığının inkişafına hiss olunan təsir göstərmişlər.» 2
vardır. Bunun da başlıca səbəbi ilk növbədə onunla izah edilir ki, «İran» adı bəzi dövrlərdə içərisində müxtəlif xalqları, ölkələri birləşdirən iri dövlət, imperiya mənasında işlədilirdi ki, Azərbaycan da bu dövlətlər sırasında idi. Lakin yetkin feodalizm çağında Azərbaycan onun həm siyasi, həm də mədəni mərkəzi olub. Bu gün Zərdüştlüyün geneoloji kökləri, onun daha çox İran, yoxsa Azərbaycana məxsusluğu haqqında elmi mübahisələrin əsasında da məhz bu amil, yəni Azərbaycanın İran xalqları arasında qaynayıb qarışması məsələsi durur. Əlbəttə, hazırda bizi bu elmi mübahisələrin nəticələri deyil, Azərbaycan – İran mədəni əlaqələrinin tarixi mövcudluğu məsələsi düşündürür ki, bu haqda da dəlillər kifayət qədərdir. Azərbaycan – İran mədəni əlaqələrinin inkişaf dinamikasında XIX-XX əsrin özünəməxsus yeri vardır. Artıq orta çağlardan fərqli olaraq hər iki dövlətin – Azərbaycan və İranın siyasi vəziyyətində ciddi stabillik yaranmış, bu əsrlərdə mədəni əlaqələr ölkələrarası, dövlətlərarası mahiyyət kəsb edir. Çünki XIX əsrin
1 Azərbaycan tarixi, II cild, B., 1998, səh 125 1 Azərbaycan tarixi, II cild, B., 1998, səh 128-129 2 Qiyasi C. Yaxın-Uzaq ellərdə B., 1985, s. 65 6
əvvəllərində Rusiya çarlığı və İran şahlığı arasında aparılan müharibələrin sonunda 1813-cü ildə məşhur Gülüstan sülh müqaviləsi imzalandı. Həmin müqaviləyə görə Azərbaycan ərazisi iki dövlət tərəfindən iki hissəyə bölündü. Şimal hissəsi Rusiya dövləti, cənub hissəsi isə İran dövlətinin dördüncü əyaləti (Azərbaycan əyaləti) adı ilə İranın tərkibində qaldı. Azərbayan əhalisinin böyük bir hissəsinin İranın tərkibində qalması İranla mədəni əlaqələrin daha da inkişafı üçün başlıca səbəb oldu. Lakin bu tarixi hadisənin ilk çağlarında Çar hökuməti bu sahədə xüsusi bir siyasət yeritmək marağında olmadığına görə İran azərbaycanlıları, eləcə də İranla mədəni ünsiyyəti davam etdirmək dövrün tanınmış və görkəmli ziyalılarının üzərinə düşdü. Fars dilinin tədqiqində XIX əsrin görkəmli maarifpərvər xadimi A.Bakıxanovun (1794-1847), Mirzə Kazımbəyin (1802- 1870) xidmətlərini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Görkəmli Azərbaycan filosofu, mütəfəkkiri M.F.Axundovun (1812-1878) iranlı diplomat və yazıçı Mirzə Mülküm Xan Nizam üd-dövlə (1833-1908) ilə səmərəli ədəbi əlaqələrinin məğzində məhz bu məsələ dururdu. XX əsrin əvvəllərində Bakıda neft mədənlərinin fəaliyyətə başlaması İrandan (əsas etibarı ilə Cənubi Azərbaycandan) buraya işləmək üçün fəhlələrin axınına səbəb oldu ki, bu da mədəni əlaqələrin yeni tarixi şəraitə uyğun yaranmasına zəif də olsa təkan verdi. XX əsrin ilk onilliklərində İranda milli hərəkatların (Səttarxan hərəkatı) geniş vüsət tapmasında Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox istiqamətlərinin təsiri mövcud idi. Böyük demokrat, azərbaycanlı Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə Azərbaycan dilində Tiflisdə nəşr olunan «Molla Nəsrəddin» jurnalının nömrələri Cənubi Azərbaycanda da yayılmağa başlayırdı. İranda genişlənməkdə olan demokratik hərəkatlar (1906-1911) Bakıda yaradılmış «Hümmət» (1904), «Ədalət» (1917) partiya təşkilatları və İranda yaradılmış mücahid dəstələri xətti ilə İran - Azərbaycan əlaqələri genişlənirdi. «Hümmət» təşkilatı Cənubi Azərbaycanda yaradılmış «İctimaiyyun amiuyun» (Mücahid) təşkilatı ilə əlaqələr yaratmışdır. Azərbaycan filosofu Ə.Hüseynzadənin «Siyasəti–fürusət» («At oynatmaq siyasəti») fəlsəfi əsərində Səttarxan hərəkatı – «çəkiliniz ortadan, mədəniyyət gəlir. Təbriz mücahidlərinin, səttarxanların qalibiyyəti ilə gəlir», - deyə alqışlamışdır. Həmin illərdə İranla mədəni əlaqələrin yaranmasında «Mola Nəsrəddin» məcmuəsinin bu ölkənin Təbriz, Tehran kimi iri şəhərlərinə göndərilməsinin çox böyük mədəni əhəmiyyəti var idi. Azərbaycanın məşhur teatr xadimi Sidqi Ruhulla Təbrizdə öz dəstəsi ilə qastrolda olmuş və yerli ziyalıların da iştirakı ilə Ə. Haqverdiyevin «Bəxtsiz cavan» əsərinin tamaşasını göstərmişdir. 1901-1917-ci illərdə aşağıdakı görkəmli ziyalıların həyat və yaradıcılığı İranla bağlı olmuşdur. Hüseyn Cavid (1882-1941) 1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda yaşamış və Təbriz mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. Şərqşünas alim Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931) 1911-1913-cü illərdə İranda yaşamışdır. Dramaturq Ə.Haqverdiyev (1870-1933) 1907-ci ildə yazdığı «Əhmədin qeyrəti» hekayəsini Cənubi Azərbaycanda gedən milli azadlıq mübarizəsinə həsr etmişdir. Tanınmış azərbaycanlı demokrat Mirzə Bala Məmədzadə 1927-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi «Ermənilər və İran» adlı əsərində Cənubi Azərbaycanın İrana, xüsusilə də, buradakı azərbacanlıların mədəni inkişafa necə təsir göstərdiyi haqda yazırdı: «XX əsrin əvvəllərində azadlıq hərəkatının İran daxilində mərkəzi – Təbriz, İran xaricində isə – Bakı idi… Şimali Azərbaycanın iqtisadi nüfuzu altında olan İran Azərbaycanına da bu «iqtisadi inqilab» öz təsirini göstərirdi. Digər tərəfdən isə İranda feodal üsul-idarəsi (Məhəmməd Əli şah Qacar istibdadı) hökm sürürdü. Belə bir şəraitdə Qafqaz Azərbaycanı (ilk növbədə Bakı) Cənubi Azərbaycanda azadlıq hərəkatına geniş miqyasda mədəni köməklik edirdi. Cənubi Azərbacanda nəşr edilən ilk demokratik qəzetlər, ilk teatr və məktəbləri də əsasən şimali azərbaycanlılar təşkil etmişdirlər.» 1
XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın məşhur incəsənət xadimləri, aktyorlarından olan S.Ruhulla, A.M.Şərifzadə, M.R.Vaizzadə və digərləri Cənubi Azərbaycanda Ü.Hacıbəyovun bir neçə səhnə əsərinin tamaşasını yaratmışdar. Ü.Hacıbəyovun əsərlərindən başqa Təbrizdə yerli artistlərin iştirakı ilə N.Nərimanovun «Nadir şah» pyesi, Z.Hacıbəyovun «Əlli yaşında cavan» əsərləri də səhnələşdirilmişdir. Hüseyn Cavidin «Şeyx Sənan», «İblis», «Peyğəmbər» pyesləri, M.F.Axundovun «Müsyö Jordan və dərviş Məstəlişah» tamaşaları Təbrizdən başqa, İranın Tehran, Məşhəd, Xoy və digər şəhərlərində də səhnələşdirilmişdir. İran xalqları ilə Azərbaycan arasında mədəni əlaqələrin qurulması işində 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda keçirilmiş Şərq xalqlarının I qurultayının da əhəmiyyətli dərəcədə rolu olmuşdur. İranı həmin qurultayda 204 nəfər təmsil edirdi ki, heyətə Heydər Əli oğlu Tarıverdiyev və İ.Şəbüstəri rəhbərlik edirdi. Çox yaxın qonşu və həmsərhəd olmasına baxmayaraq Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan – İran mədəni əlaqələri yalnız Moskvanın razılığı ilə diplomatik səviyyədə aparılırdı. Digər tərəfdən İran dövlətinin özü də mədəni əlaqələrin ardıcıl təşkili məsələsində həm fəal, həm də maraqlı deyildi. Çünki İran tərəfi Cənubi Azərbaycan məsələsinə görə münasibətlərin, xüsusilə də mədəni ünsiyyətin fəallığına çox qısqanclıqla yanaşırdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Moskvanın çox ciddi və senzuralı siyasəti əsasında İranla mədəni əlaqələr məhdud səviyyədə olsa da, aparılırdı. Özü də SSRİ – İran mədəni əlaqələri daha çox
1 Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. B., 1993, s. 33-34 Yüklə 497,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|