Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
142 Gəncəvi, Həsənoğlu, Nəsrəddin Tusi, Əbdülrəşid Bakuvi, İmadə- ddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Sahib Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Qətran Təbrizi, Şah İsmayıl Xətai, Marağalı Əhvədi və başqa böyük natiqlər olmuşdur. Onların yazdıqları bədii əsərlərdə natiqlik məharəti, nitq kamilliyi mədəniyyəti, nitqin təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi və s. haqqında janrın verdiyi imkan ölçüsündə elmi-nəzəri fikir və mülahizələr söylənilmiş, söz sənətinə yüksək qiymət verilmişdir. Nizami Gəncəvi ―Sirlər xəznəsi‖ndə ―Sözün qüdrəti‖ adlı ayrıca fəsil vermişdir: Sözün qızıl yatağı altunla tutdu qoşa, Dedi söz sərrafına: ―De hansı gəlir xoşuna? İncə, köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır? ‖ Söz sərrafı söylədi. ―Söz dünyanın naxşıdır…!‖ Söz qasidi bələdsiz başa vurar yolları. Söz hünər meydanında yenər mərd oğulları… Söz hər yerdə hakimdir. Hamıdan başda olur. Dünyanın sərvətidir, inci qaş-daş da odur. Nizami deyir ki, Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə, Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə. Nizaminin ―İsgəndərnamə‖ epopeyasında natiq surətini ya- ratmış, onu mütəfəkkir, dərin hikmət sahibi kimi səciyyələn- dirmişdir. Nəsimi ―Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmaram‖ deyərək sözün zirvəsində dayanır. Onun söz sənəti, sözün qüdrəti ilə bağlı olduqca dəyərli fikirləri vardır. Füzuli sözə, nitqə yüksək qiymət vermişdir Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz? Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar, Kim nə miqdar olsa da əhlin eylər ol miqdar söz… Füzuliyə görə, söz müqəddəs bir ilahi varlıqdır, canlı varlıq 143 kimi yaşayır. Söz olmadan real varlıq, cisim mövcud deyil. Can sözdür, əgər bilirsə insan, Sözdür ki, deyirlər, özgədir can, Söz vardır kəsdirər başı, Söz vardır kəsər savaşı, Söz vardır ağulu acı, Bal ilən edər yağ bir söz. Şah İsmayıl Xətai şəxsiyyət azadlığını dilin mövcudluğunda görürdü. O belə bir qənaətə gəlirdi ki, dil səni-sən, məni-mən, səni-biz, bizi-hamımız kimi formalaşdırmaqla millət, xalq anla- yışını tamamlayır. O, elmilik, aydın diksiya və musiqiliyi nitq üçün vacib şərtlərdən sayırdı. Orta əsrlərdə yaşayıb-yaradan şair- lər, söz ustaları, natiqlərin söz və onun qüdrəti, tutarlı və orijinal fikir söyləmək bacarığı, natiqlik məharəti, nitqin kamilliyi, təsir qüvvəsi, nitqdə forma və məzmun vəhdətinin gözlənilməsi, söz ustası (suxənvər, danışığına fikir verən, danışa bilən (suxəndan) və s. barədə fikir və mülahizələr söyləmişlər. XVII-XVIII əsirlərdə aşıq poeziyasında da sözün tələf- füzünə, yatımlı deyilişinə çox fikir verilmiş, İmran dili dedikdə gözəl danışıq nəzərdə tutulmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, Axundov, A.A.Bakıxanov, Q.Zakir kimi praktik natiqlər, bu sahənin nəzəriyyəçiləri yetişmişdir. M.F.Axundov özünün bütün bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik məharəti, fəsahətli kəlam, nitqin müxtəsərliyi və aydınlığı, səhnə dili, dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya normaları və s. haqda elmi-nəzəri fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Onun ―Kritika və Tənqid‖ risaləsi adlı məqalələrində dilin təkmilləşdirilməsi məq- sədilə söylədiyi fikirlər eyni söz və ifadələrin təkrarına yol verməmək, yazılı və şifahi nitqin fərqli xüsusiyyətlərini nəzərə almaq, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya qaydaları və səhnə nitqi, sair bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Mirzə Kazım bəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Aleksey Çerniyayevski, Seyid Əzim Şirvani, Rəşid bəy Əfəndiyev, Soltan Məcid Qənizadə, Həbib bəy Mahmudbəyov, Nəriman Nərimanov, Ömər Faiq Nemanzadə, 144 Mahmud bəy Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq, Məmmədtağı Sidqi, Seyid Ünsüzadə, Firidun bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Bəkir Çobanzadə, Hacı Rəhim Əfəndiyev və başqaları yazdıqları məqa- lələr, dərslik və dərs vəsaiti ilə məktəblərimizə, maarif və mədə- niyyətimizə xeyli kömək etmişlər. Bu ziyalılar Azərbaycanda məktəb açmaq sahəsində, məktəb üçün dərslik yazmaq, əlifba, orfoqrafiya və bu kimi bir sıra məsələləri həll etmək barədə uzun illər boyu bütün təzyiq və məhdudiyyətlərə baxmayaraq yorul- madan mübarizə aparmış, dilimizin praktik məsələlərindən, lüğət tərkibi, üslubiyyətından da bəhs etmiş, məktəblilərin yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsinin vacibliyini dönə-dönə vurğula- mışlar. XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış görkəmli alim M.M.Nəvvabın sözün qüdrəti barədə, danışıq mədəniyyəti haqda bir çox fikirləri, nəsihətləri olmuşdur. Nəsihətnaməsində 500 nəsihətin verilməsi mədəni nitqə aid parlaq nümunədir. XX əsrdə yaşanmış natiqlərdən Məmməd Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəriman Nərimanov, Bəkir Çobanzadə, Əli Nəzim, Həmid bəy Şaxtaxtinski, Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Əli Sultanlı, Şıxəli Qurbanov, İsmayıl Şıxlı, Xəlil Rza Ulutürk kimiləri nümunə ola bilər. ―Nə qədər ali, hissiyati – qabiliyyə oyandırtan bir kəlmə! Nə qədər möhtərəm, müqəddəs, nə qədər əzəmətli bir qüvvə! ―Ana dili! Bir dil ki, mehriban bir vücud öz məhəbbətini sənə, bu dildə bəyan edibdir. Bir dil ki, sənə hələ beşikdə ikən bir layla şəklində öz ahəngi və lətafətini sənə eşitdirib, ruhun ən dərin guşələrində nəqş bağlayıbdır!..‖ Nəriman Nərimanov ana dilinə xalqın varlığını təşkil edən əsas amil kimi baxmış, ədəbi dilimizin tədrisi, xəlqiliyi, saflığı, təmizliyi və inkişafı haqqında bu gün belə aktual olan fikirlər, mülahizələr söyləmişdir Ağamməd Abdullayev, Ş.Qurbanov na- tiqlik sənətinidən çoxsaylı məqalələr yazmışdır.Yusif Vəzir Çə- mənzəminli ―Dil məsələsi― adlı məqaləsində qeyd edir ki, – Dil Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|