Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

 
148 
Azərbaycan  dili  Azərbaycanda  millətlərarası  ünsiyyət 
vasitəsidir.Bu  mövzu  ilə  əlaqədar  Gülhüseyn  Hüseynoğlunun 
―Azərbaycan dili‖ mənsur şeirinin öyrənilməsi olduqca zəruridir. 
                             Mövzu 4:Türk dilləri ailəsi 
İlk  dövrlərdə  dünya  dilləri  çox  az  sayda  olub.  Zaman  keç-
dikcə bu dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla yeni 
dil formalaşmış və formalaşanlarında hər birindən sonralar yenə 
başqa  dillər  əmələ  gəlmişdir.Bu  gün  dünyada  3500-dən  çox  dil 
var.  Bu  törəmə  prosesi  ilə  yanaşı,  həm  də  onlarla  dil  ölmüşdür. 
Bir  kökdən  törəyən  dillər  qohum  dillər  adlanır.  Qohum  dillərin 
hamısına dil ailəsi deyilir. Qədim ulu türk dili aşağıdakı şaxələrə 
ayrılır. Oğuz dili, Qıpçaq dili, Qarluq dili, Sibir dili, Çuvaş dili, 
Saxa(yakut dili)dili. 
 Oğuz dilindən – Azərbaycan, Qaqauz, Türkmən və Türkiyə 
türkcəsi 
Qıpcaq  dilindən  –  Qazax,  Qırğız,  Tatar,  Başqırd,  Qumuq, 
Qaraqalpaq və s. 
Qarluq dilindən – Özbək, Uyğur, salur və s. dillər meydana 
gəlmişdir.  Bu  bölünmə  –  şaxələnmə  milli  dillər  yaranana  qədər 
davam edir. Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir. 
 Avropadan Sibirə və Çinə qədər uzanan ərazidə ana dili olaraq 
180  milyon  insan  tərəfindən,  ikinci  dil  olaraq  danışanlar  da  sayı-
larsa təxminən 250 milyon insan tərəfindən danışılan, 40 ayrı yazı 
dilinə bölünən, qədim tarixə malik olan bir dil – Türk dilləri vardır. 
Türk dilləri Altay dilləri ailəsinə aiddir. Ən çox danışılan Türk dili- 
Türkiyə  Türkcəsidir.  Daha  sonra  Azəricə,  Özbəkcə,  Uyğurca, 
Kazakca  və  Tatarca  gəlir.  Türk  dilləri  ailəsi  kinetik  əlamətlər 
əsasında  təsnif  edilən  ən  böyük  dil  ailələrindən  biridir.  Bu  dil 
ailəsində  23-dən  çox  dil  vardir.  Bu  dillər  çox  ətraflı  tədqiq 
edilmişdir. Türk dilləri ailəsinə daxil olan dillərin xüsusiyyətləri bir 
çox dilçi alimləri maraqlandırmışdır. Türk dillərinin tədqiqi ilə həm 
rus və sovet dilçiləri, həm də xarici ölkə alimləri məşğul olmuşlar. 

---

 
149 
 Başqa dil ailələrində olduğu kimi, türk dilləri ailəsinə daxil 
edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən 
çox  yaxındır.  Qohum  dillərdəki  belə  yaxın  və  oxşar  cəhətlər 
bunların  bir  ana  dildən  ayrılıb  inkişaf  etdiklərini  göstərir.  Türk 
dilləri ailəsinə daxil olan dillər bir-birinə yaxınlıq etibarilə başqa 
dil  ailələrindən  seçilir.  Belə  ki,  bu  ailəyə  daxil  olan  dillər  bir-
birindən çox az fərqlənir. Məsələn, Hind-Aropa dillərini götürək. 
Buraya həm rus, həm də erməni dili daxildir. Məlum olduğu üzrə 
bunlar arasındakı fərq çox böyükdür. Lakin türk dilləri ailəsinin 
ayrı-ayrı qruplarına daxil olan dillər müqayisə edildikdə çox fərq 
müşahidə  olunmur.  Məsələn:  Dil  sözünü  götürək.  Azərbaycan 
dilində  bu  söz  ―dil‖,  Özbək  dilində  ―til‖,  Qazax  dilində  ―til‖, 
Tatar  dilində ―dil‖ kimi  işlənir. Türk dilləri ailəsi  iki  budağa və 
yarımbudağa bölünür: 
A.Türk  dillərinin  qədim  hun  budağı1.Bulqar  dilləri  qupu, 
2.Oğuz  dilləri  qrupu:  a.Oğuz-Bulqar  yarımqrupu,  b.Oğuz-Türk-
mən  yarımqrupu,  c.Oğuz-Səlcuq  yarımqrupu,  3.Qıpcaq  dilləri 
qrupu:a.Qıpçaq-Poloves yarımqrupu, b.Qıpçaq-Bulqar yarımqru-
pu, c.Qıpçaq-Noqay yarımqrupu, 4.Qarluq dilləri qrupu:a.Qarluq-
Uyğur  yarımqrupu,  b.Qarluq-Xarəzm  yarimqrupu,  B.  Türk 
dillərinin  şərqi  hun  budağı  1.Uyğur-Oğuz  dilləri  qrupua.Uyğur-
Tukay  yarımqrupu  b.Yaqut  yarımqrupu  c.Xakos  yarımqrupu, 
2.Qırğız-Qıpçaq dilləri qrupu 
Müasir dövrdə işlədilən türk dilləri, əsasən, aşağıdakılardır: 
1.Azərbaycan  dili. Yer üzündə Azərbaycan dilində 30 mil-
yona  yaxın  adam  danışır.Bu  dildən  Azərbaycanda,  Orta  Asiya 
respublikalarında, Cənubi Azərbaycanda, İraqda və Gürcüstanda 
ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur. 
 Azərbaycan  dili  türk  dilləri  ailəsinin  cənub-qərb  qrupuna 
mənsub olmaqla bu qrup daxilində mərkəzi mövqe tutan möhkəm 
zəmin və geniş nüfuz dairəsinə malik olan bir dildir.Azərbaycan 
dili Türk dilləri ailəsinə daxil olan müasir dillərdən, xüsusən türk, 

---

 
150 
türkmən və qazax, qismən də qumuq dillərinə normaca daha çox 
yaxındır.Azərbaycan  dilini  səciyyələndirən  bir  sıra  xarakterik 
cəhətləri  mövcuddur.Bu  xüsusiyyətlər  əsasən  özünü  fonetik, 
qrammatik və leksik sistemdə göstərir.Məsələn, ―ə‖ saitinin geniş 
yayılması, söz əvvəlində ―h‖ saitinin işlənməsi, səs düşümü, səs 
artımı,  samit  səsləri  bəzən  qoşalaşması  kimi  fonetik  hadisələr 
dilimizin  fonetik  sistemi  üçün  daha  səciyyəvidir.Azərbaycan 
dilinin morfoloji quruluşunda nitq hisslərinin yeri, hal, kəmiyyət, 
mənsubiyyət  kateqoriyaları,  sifətin  dərəcələri,  say  və  zərflərin 
yaranma  yolları,  felin  zəngin  kateqoriyaya  malik  olması  və  s. 
başqa  türk  dillərində  müəyyən  dərəcədə  fərqli  xüsusiyyətlərə 
malikdir.Bu  dilin  sintaktik  quruluşunda  özünü  gostərən  söz 
birləşmələri,  ifadə  və  ibarələr,  çoxkomponentli  cümlələr  onun 
xarakterik xüsusiyyətlərindən hesab olunur. 
 Azərbaycan dili leksikasının əsasını türk mənşəli sözlər təşkil 
edir.Lakin  bununla  bərabər  burada  alınma  sözlər  təbəqəsi  də 
mövcuddur.Buraya əsasən, ərəb və fars, həmçinin monqol mənşəli 
sözlər,  eyni  zamanda  rus  və  avropa  dillərinə  də  aid  sözlər 
daxildir.Azərbaycan  dili  dünyanın  zəngin  dillərindən  biri  kimi 
vaxtilə  Zaqafqaziyanın  müxtəlif  millətləri  arasında  başlıca 
ünsiyyət  vasitəsi  olaraq  geniş  yayılmışdi.Məşhur  rus  şairi 
M.Y.Lermontov  yazırdı:  ―....mən  bir  çox  dağlar  aşdım,  ...  Azər-
baycanca öyrənməyə başladım.Həmin dil burada və ümumiyyətlə, 
Asiyada  Fransız  dilinin  Avropada  olduğu  qədər  zəruri  bir 
dildir.‖Alman  sairi  F.Bodenştet  qeyd  edir  ki,  ―Qafqazda  yaşayan 
camaatla ünsiyyətdə olmaq üçün bu dili bilmək kifayət edərdi‖.  
2.Altay  dili.  Türk  dillərinin  Şərqi-Hun  qolunun  qırğız-
qıpçaq qrupuna daxil olan Altay dili Altay diyarının dağlıq Altay 
Muxtar  vilayətində  yaşayan  əhalinin  müasir  ədəbi  və  danışıq 
dilidir.1948-ci  ilədək  Oyrot  dili  adlandırılmışdır.1959-cu  il 
məlumatına görə bu dildə 45300, 1969-cu il məlumatına görə, 49 
minə  yaxın,  1981-ci  məlumatına  görə  60  minə  qədər  adam 

---