Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
151 danışır.Altay dili fundamental şəkildə əsasən Böyük Oktyabr sosialist inqilablarından sonra öyrənilməyə başlanmışdır.Bu dil ən çox Qırğız dilinə yaxındır.Hazırda Altay dilinin əlifbası rus qrafikası əsasındadır. 3.BaĢqırd dili. Bu dildə Tatarıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan respublikalarında, habelə ölkəmizin bir sıra diyar və vilayətlərində danışan başqırdlar mövcuddur.1969-cu il məluma- tına görə, 1 milyon 300 minə yaxın adam bu dildə danışır.Bu dil Tatar dilinə daha çox yaxındır.Başqırd əlifbası əvvəlcə ərəb, son- ra latın, 1940-cı ildən isə kiril qrafikası əsasında meydana çıx- mışdır. 4.Qaqauz dili. Ukrayna, Moldoviya, Orta Asiya və Qazaxıs- tanda, habelə Bolqarıstan və Ruminiyada yaşayan qaqauzların dilidir.Bu dil, əsasən,XIX əsrin ikinci yarısından etibarən öyrənilməyə başlanmışdır. XIX əsrdən Rusiyada yaşayan qa- qauzların yazılı dili rus qrafikasında aparılır. 5.Qazax dili. Qazaxıstan, Orta Asiyada, habelə Çində, Mon- qolustanda və Əfqanıstanda yaşayan qazaxların milli dilidir.Bu dildə 6 milyondan çox əhali danışır.Qazax dilinin öyrənilmə tarixi M.Qaşqarlının ―Divani-lüğətit-türk‖ əsərindən başlan- mışdır.Qazax dilinin əlifbası əvvəlcə ərəb, 1929-cu ildən latın, 1940-cı ildən isə rus qrafikası əsasında aparılmışdır. 6.Qaraqalpaq dili. Özbəkistanda, Xarəzmdə, Fərqanə vila- yətlərində, Astraxan vilayətində, habelə Əfqanıstanda yaşayan qa- raqalpaqların dilidir.Qaraqalpaq dilinin tədqiqi əsasən sovet haki- miyyəti illərindən aparılmağa başlanmışdır.1969-cu ildəki si- yahyalmanın məlumatına görə onların miqdarı 390 min nəfər- dir.Qaraqalpaq dilinin əlifbası 1928-ci ilədək ərəb, 1940-cı ilədək latın, 1940-cı ildən sonra isə rus qrafikası əsasında yaradılmışdır. 7.Qaraçay-Balkar dili. Bu dil iki etnik qrupu birləşdirir: qaracay və balkarlar.Qaraçaylar, əsasən, Qaraçay-Çərkəz Muxtar vilayətində, Balkarlar isə Kabardada yaşayırlar.Qaraçay və 152 balkarların bir hissəsi isə Qırğızıstan, Qazaxıstan və Öz- bəkistanda yaşayır.Onların miqdarı 200 min nəfərdən çoxdur.Qaraçay-balkar dili əsrimizin 20-ci illərindən sonra tədqiq olunmağa başlamışdır.Bu dilin əlifbası rus qrafikası əsasında yaradılmışdır. 8.Qırğız dili. Əsasən, Qırğızıstanda, daha sonra Özbəkis- tanda, Tacikistanda, Qazaxıstanda, habelə Çində, Monqolus- tanda, Əfqanıstan və Pakistanda yaşayan 2 milyondan çox əha- linin dilidir.Qırğız dili fonetik və leksik xüsusiyyətlərinə görə Altay dilinə daha yaxındır.Müasir qırğız ədəbi dilinin formalaş- ması Sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf edir.1926-cı ilədək ərəb, sonra latın, 1940-cı ildən etibarən isə rus qrafikası əsasında yeni əlifbadan istifadə olunur. 9.Qumuq dili. Dağıstanda yaşayan qumuqların dilidir.Bu dildə Çeçen-İnquş və Şimali Osetiyada yaşayan qumuqlar da da- nışır.Hal-hazırda bu dildən 250 minə qədər adam istifadə edir.Qumuq dilinin sistemli və elmi şəkildə tədqiqi H.K.Dmitriyevlə başlanmışdır.Başqa türk dilləri kimi qumuq dili də ərəb qrafikası bazası əsasında Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra yaranmış, sonra latın qrafikasına, 1939-cu ildən rus qrafikasına keçilmişdir. 10.Yakut dili. Yakutda yaşayan yakutların dövlət dilidir.Yakutlar eyni zamanda Krasnoyarsk diyarının Taymır və Evenki milli dairələrində, habelə Maqadan, Saxalin və Amur vilayətlərində də yaşayırlar.Bu dildə danışanların ümumi sayı hal-hazırda 300 mindən artıqdır.Yakut dilinin öyrənilməsinə XIX əsrin ikinci yarısından başlanılmışdır.1922-24-cü illərdə yakut dilinin əlifbası beynəlxalq transkripsiyaya əsaslanmış, 1924-39- cu illərdə yazıda latın əlifbasına keçilmiş, 1939-cu ildən rus qrafikası əsasında yaranmış əlifbadan istifadə olunur.Müasir yakut ədəbi dili özünün ən yüksək inkişaf mərhələsində fəaliyyət göstərir.Hal-hazırda bu dildə elmi, ictimai-siyasi və bədii 153 ədəbiyyat, qəzet və jurnal nəşr olunur. 11.Karaim dili. Litvada, Ukraynada, Moskva, Rostov və s. şəhərlərdə dağınıq halda yaşayan karaimlərə məxsusdur.Karaim- lərin bir hissəsi də Polşada yaşayır.Karaimlərin hal-hazırda xüsusi əlifbası yoxdur.Ona görə də onlar hazırda Litva və rus ədəbi dillərindən istifadə edir, bu dillərin əlifbasında yazıb yaradırlar.Karaim dili isə danışıq dili kimi yaşamaqdadır. 12.Noqay dili. Stavropol diyarında və Qaraçay-Çərkəz vila- yətində, Həştərxan vilayətində, Krasnodar vilayətində və Dağıs- tanda yaşayan noqayların danışıq və yazılı ədəbi dilidir.Bu dildə təxminən, 60 mindən çox adam danışır.Noqay dilinin tədqiqinə sovet dövründə başlanmışdır.Bu dilin öyrənilməsində N.A.Baskakovun rolu böyükdür. Noqay ədəbi dili və yazısı Böyük Oktyabr inqilabından sonra inkişaf etmişdir.İnqilaba qədər noqayların bir hissəsi yazıda ərəb əlifbasından istifadə etmişdir.1938-ci ildən rus qrafikası əsa- sında yaradılmış əlifba qəbul edilmişdir.Hazırda noqay dilində orta məktəblər üçün dərsliklər, rayon qəzetləri, bədii və ictimai- siyasi ədəbiyyat nəşr olunur. 13.Özbək dili. Özbəkistanda yaşayan özbəklərin dilidir.Öz- bək dilində danışanlara Özbəkistandan başqa Qazaxıstan, Qırğı- zıstan, Tacikistan, Türkmənistanda, habelə Çində və Əfqanıstan- da rast gəlinir.Hazırda bu dildə 14 milyondan çox adam danışır. 1927-ci ilə qədər özbək dilinin əlifbası ərəb qrafikası əsasında aparılırdı.1927-1938-ci illərdə onlar latın əlifbasından istifadə etmişlər.1939-cu ildən isə özbək dilinin yazısında rus qrafikası əsasında yaradılmış əlifbadan istifadə olunur.Hazırda müasir özbək ədəbi dilində külli miqdarda bədii-elmi və ictimai- siyasi ədəbiyyat nəşr olunur. 14.Salar dili. Çində yaşayan salarların dilidir.Mövcud ədəbiyyatda salar dili həm müasir uyğur dilinin bir dialekti kimi, həm də müstəqil dil kimi verilir.Salar dili müstəqil dil kimi son Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|