Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
160 tayfalarla birlikdə bu torpağın qədim sakini olmuşlar. Türk mən- şəli Azərbaycan dilinin və həmin dildə danışan xalqın yaranması, başqa sözlə, bu dilin ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi uzun sürən, bir neçə əsr davam edən bir proses olmuşdur.Əhalinin etnik tərkibində türk tayfalarının sayı, habelə iqtisadi, siyasi, mədəni təsiri artdıqca dilin fəaliyyət dairəsi də genişlənmiş və beləliklə, bəzi etnik və antropoloji xüsusiyyətlərini bu gün də qo- ruyub saxlaya bilən çeşidli etnik qruplar ümumi mədəni-mənəvi və dini birliyi olan bir xalq halında birləşmişlər.Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. ―Kitabi- Dədə Qorqud‖ dastanlarının dili ədəbi dilimizin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çox sayıla bilər.Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olunan məlumatlara görə XIII əsrdən başlayır.Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müd- dətində iki böyük dövrü əhatə edir.Əski dövr adlandırılan birinci dövr 13-cü əsrdən 18-ci, yeni dövr adlandırılan ikinci dövr isə 18-ci əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün Ön Asiyada ədəbi dil kimi xidmət etmişdir.Bu dövr Azərbaycan ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən öz dilxarici xüsusiyyəti ilə yanaşı dildaxili özümlükləri ilə də seçilir. Leksik cəhətdən mövcud olan fərqlərdən birincisi budur ki, birinci dövr Azərbaycan dilində ərəb və fars sözləri çoxdur.O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı poetik janr və vasitələr ədəbi dilimizə külli miqdarda alınma sözlərin axıb-gəlməsinə səbəb olmuşdur.İkinci dövrdə isə realist seir məktəbinin, realizm ədəbi metodunun bir yaradıcılıq metodu kimi yaranması və aparıcı yaradıcılıq metodu kimi formalaşması dilimizin əsas lüğət fonduna keçə bilməyən alınma sözlərin ədəbi dili tərk etməsinə səbəb olmuşdur.İkincisi, əski Azərbaycan dilinin osmanlı dili ilə 161 müştərək olan bir sıra sözləri yeni dövrdə artıq işləkliklərini tamamilə itirmişdilər.Bu türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi. Dövrlər arasındakı fərqlər fonetik səviyyədə də güclüdür.Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili, eyni zamanda, fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyələnir.Birinci dövrə xas olan o//a sait, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və h) qələbəsi ilə nəticələnir.Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir: 1)ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi(13-14-cü əsrlər), 2)klassik şeir dili mərhələsi(15-17-ci əsrlər). İkinci dövr Azərbaycan dili isə 3 mərhələni əhatə edir: 1)ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi(18-ci əsr), 2)milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi(19-20-ci əsrin əvvəli), 3)müasir mərhələ(20-21-ci əsrin əvvəli). Yeni dövr. Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna, özünün ikinci inkişaf mərhələsində çıxır.Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılır, qəzet və jurnallar nəşr edilir, o bəzi rəsmi sənədlərdə, elmi tədqiqatlarda da işlənməyə başlayır.O dövrdə Azərbaycana gələn xaricilər, ruslar və almanlar da ona maraq göstərir, bəziləri bu dili öyrənməyə başlayır. Azərbaycan dilinin inkişafı da, problemləri də daha çox 20- ci əsrlə bağlıdır.Məhz bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dili bənzərsiz bir problemlə qarşılaşır.Əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ədəbi dildə 3 meyil, 3 istiqamət özünü göstərir.Təbiidir ki, bu ən çox bədii əsərlərin dilinə və mətbuata aiddir. 1.Birinci meyil, ədəbi dili bacardıqca xalq dili ilə eyniləş- dirmək meyli.Bu özünü ―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının və bu jur- nalın əməkdaşlarının əsərlərində göstərir.Burada ədəbi dil ilə da- nışıq dili arasındakı fərq götürülür.Xalq bu dili asan başa düşür. 162 2.Daha çox osmanlı və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dili yaratmaq.Bu ―Füyuzat‖ və ―Həyat‖ kimi bir çox jurnal və qəzetlərin və əksərən bu redaksiyada işləyənlərin əsərlərinin dilində özünü göstərir.Xalq bu ədəbi dili çətin anlayır.Bu dil o vaxtkı türk dilindən, demək olar ki, seçilmirdi. 3.Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli.Bu dil heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bir dil idi.Ədəbi dil sahəsindəki bu proses əsrin əvvəl- lərindən 1930-cu illərədək davam etdi. Yeni dövr Azərbaycan dilinin üçüncü, yəni müasir mərhə- ləsində dil həyatının mühüm hadisələrindən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu almasıdır. Mirzə İbrahimovun təşəbbüsü ilə Azırbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında qanunun qəbul edilməsi məsələsini xalqımız ruh yüksəkliyi ilə qarşılamışdır. Lakin bu hadisənin sonrakı nəticələri müsbət olmamışdır. Bu barədə professor, ―Respublika‖ qəzetinin baş redaktoru Teymur Əhmədovun qəzetin 2015-ci il 26, 27 fevral və 1 mart saylarında dərc olunan ―Azərbaycan dili uğrunda mübarizə tarixindən səhifələr‖ məqaləsində sonrakı hadisələrin yekunu ilə ətraflı məlumatlana bilərlər. Azərbaycan dilinin ölkənin dövlət dili kimi elan edilməsində Azərbaycan xalqının ümumilli lideri Heydər Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur.Bəlli olduğu kimi, dövlət dili sahəsindəki fəaliyyətə Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə gəldiyi ilin ilk günlə- rindən başlamışdır.Azərbaycan ədəbi və xalq danışıq dilini dərin bilən, bu dilin lüğət tərkibinə yaxşı bələd olan və qrammatik im- kanlarından fitri istedadı sahəsində səmərəli istifadə etməyi bacaran Heydər Əliyev yüksək səviyyəli yığıncaqlarda, məsələn, BDU-nun 50 illiyinə həsr edilmiş yubiley toplantısında, yenə həmin ali məktəbin partiya konfransında yüksək dövlət səviy- yəsində aparılan başqa müşavirələrdə ana dilində parlaq çıxışlar edərək, özünə böyük hörmət və məhəbbət qazandı.O çox yaxşı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|