Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
169 dilinin minilliklər boyu keçdiyi həqiqi, təbii inkişafın tədqiqi sahəsində böyük yeniliklər dövrüdür. Bu dövrdə bir sıra tarixçilər tədqiq və araşdırmalarını yenə köhnə ən’ənə və ‖ustanovka‖ ilə davam etdirirlər. Bu cür əsərlərdə onomastik leksika yalnız İran dilləri əsasında izah edilir; bu, mümkün olmadıqda Qafqaz dillərinə müraciət edilir, lakin sözün çox hallarda aşkar türk mənşəyi qətiyyən yaxına buraxılmır. Bu zərərli meylin hazırda yenə tərəfdarları var və onlar qədim Azərbaycan ərazisində türk tayfaları mövcudluğunun qəti əleyhdarlarıdır. Bu konsepsiya ona görə zərərlidir ki, xalqın və dilin tarixini şüurlu surətdə təhrif edir, obyektiv tədqiqata imkan vermir; irqi ayrıq – seçkiliyə səbəb olur, ―ari‖ saydıqları ilə digər xalqları qarşı-qarşıya qoyur, etnolinqvistik faktorlara həqarətlə baxır. Bir sıra tarixçilər bu cəhəti görürdülər. Onlar tarixin dərinliklərindən işıq saçan türk leksikasını da görürdülər. Bu sahədə 60-cı illərdən başlayan tədqiqat 70-ci illərdə gücləndi və son dövrlərdə xüsusi bəhrə verdi. Elmə zidd konsepsiyanın 80-ci illərin əvvəllərində ilk geniş tənqidini bədii yolla görkəmli yazıçı İsa Hüseynov verdi. Yaxşı niyyətlə yazılmış bütün tarix və dilçilik ədəbiyyatı göstərir ki, türklər bu yerlərin ən qədim sakinləridir; dəfələrlə türk tayfalarının gəlişləri, gedişləri olmuş və onlar tədricən qüvvətlənmişlər. Tədqiqatlar dərinlərə getdikcə sirlər açılır, müxtəlif ölkələrin ərazilərindəki aborigenlərin etnik tərkibi daha aydın müəyyənləşir. Türk tayfalarının əksərən Orta Asiyadan gəlmə olduqları göstərilir. Mövcud tədqiqatlara əsasən kitabda türk – Azərbaycan dilinin inkişaf yolu belə təsəvvür edilir: e.ə. IV və III minilliyin əvvəlləri protürk dövrü olmuş və məhz bu dövrdə türk dilləri kök dildən ayrılıb parçalanmağa başlamışdır. Bu baxımdan e. ə. III-I minilliklər protoazərbaycan dili dövrü olub, e.ə. V əsrə qədər davam etmişdir. E.ə. V əsrdən eramızın X əsrinə qədər qədim Azərbaycan dili, X əsrdən sonrakı dövr Orta və yeni Azərbaycan dili dövrü sayılır. 170 Türk tayfalarının Azərbaycan ərazisinə III əsrdən, daha pis halda isə XI-XII əsrlərdən gəldiyini iddia edənlərin fikirlərini dil və tarix təkzib edir, qədim sak-massaket tayfalarının, hunların, oğuz-qıpçaqların tarixi bu cür mülahizələri alt-üst edir. Qədim onomastik leksika, Sak-Turan hökmdarı Alp Ər Tonqanın ölü- münə ağılar, Kaşğari divanının faktları, ‖Oğuznamə‖ material- ları, Orxon-Yenisey abidələri belə bir ağlabatan qənaətə gəlməyə imkan verir ki, Azərbaycanda ən qədim dövrlərdən e.ə. I minil- liyin ortalarına qədər müxtəlif türk etnoslarının konsolidasiyası dövrü, e.ə. I minilliyin ortalarından eramızın ilk əsrlərinə qədər türk etnoslarının ictimai-siyasi nüfuzunun güclənməsi, III-VII əsrlər isə Azərbaycan xalqının və ümumxalq Azərbaycan dilinin formalaşması dövrüdür. Azərbaycan ədəbi dili IX-XI əsrlərdə tam təşəkkül tapmışdır. XVI əsrin ilk günlərindən Şah İsmayılın fəaliyyəti ilə başlayan hərəkat milli oyanışın başlanğıcı idi. Şah İsmayıl da, Füzuli də, Qurbani də üç müxtəlif üslubun zirvəsində durmaqla ədəbi dilin axarını yeni mərhələyə – milli mərhələyə ötürmüş oldular.Ümumiyyətlə, Azərbaycan dili Azərbaycan Res- publikasında, Cənubi Azərbaycanda, eləcə də bir çox ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. Hazırda dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan 30 milyondan çox azərbaycanlı bu dildə danı- şır. Bu dil müstəqil respublikamızın da dövlət dilidir. Azərbaycn dili türk dilləri ailəsinin oğuz qrupuna mənsubdur. Morfoloji qu- ruluşuna görə iltisaqi dillərə daxildir. İctimai hadisə olan dil baş- qa ictimai hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir. Dil cəmiy- yətin bütün sahələrindəki dəyişikliklərə, geriləmə və irəliləyişlərə reaksiya verir. Müəyyən köhnəliklərlə bağlı dilin lüğət tərkibində bir sıra sözlər arxaikləşir, elmin, texnikanın, bütövlükdə mədə- niyyətin inkişafı yeni anlayışların yaranmasına səbəb olur. Dildə mədəniyyət anlayışı ilə bağlı çoxlu ifadələr var: əmək mədə- niyyəti, iş mədəniyyəti, siyasi mədəniyyət, dövlətçilik mədə- niyyəti, dil mədəniyyəti, nitq mədəniyyəti, hərbi mədəniyyət və s. 171 Mədəni inkişaf dildə yeni terminlərin yaranmasına səbəb olur, bu da dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi deməkdir. Müasir radio-televiziyanın kütləviləşməsi xalqda nitq mədəniyyətinin yüksəlməsinə güclü təsir göstərir. Cəmiyyətdə insanların mədəni səviyyəsinin qalxması ədəbi dilin fəaliyyət dairəsini genişlən- dirir, ədəbi dilin orfoqrafik, orfoepik və qrammatik normalarını möhkəmləndirir. Nəticədə dialektin sosial işlənməsi məhdudlaşır. İnsanların ümumi mədəni səviyyəsinin inkişafı elmin genişlən- məsini şərtləndirir. Bununla da ədəbi-kitab dili ilə xalq danışıq təzahürünün yaxınlaşması, özünəməxsus şəkildə sintezi gedir və bu prosesin nəticəsi kimi dilimizdə bu gün xüsusi elmi-kütləvi üslub deyilən nitq forması müəyyənləşir. Dilin inkişafı xalqın tarixi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu bağlılığı iki istiqamətdə görmək mümkündür. Biri budur ki, bir dövlətin ərazisində qohum tayfaların birləşməsi nəticəsində xalq forma- laşdığı kimi, bu tayfaların dili də (buna dialekt dili deyirlər, yəni dialekt tayfa dilinə bərabərdir) qarışaraq-birləşərək həmin xalqın dilinə çevrilir. Məsələnin başqa tərəfi odur ki, müəyyən mədəni-tarixi ha- disələrin aydınlaşmasında dil faktları mühüm rol oynayır. Dilimizdə ərəb və fars sözlərinin işlənməsi Azərbaycan xal- qının tarixən həmin xalqlarla olmuş əlaqəsinin nəticəsidir. Məsələn, islam dinini qəbul etdikdən sonra türkcə uçmaq, damu, Tanrı, yalavac sözlərinin əvəzinə müvafiq olaraq cənnət, cəhənnəm, Allah, peyğəmbər isimləri işlənmişdir. Rus dilindəki tovar (əmtəə) sözünün bizim dildə və başqa türk dillərində xırdabuynuzlu heyvan mənasında işlənən ―davar‖, karandaş sözünün ―qara(n)daş‖dan yaranması türk xalqlarının qüdrətli dövlətçilik tarixi haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Şah Abbasın adı ilə bağlı yaranmış şahı, abbası pul vahidləri XVI əsr Azərbaycan dövlətçiliyi barəsində özlüyündə müəyyən təsəvvür yarada bilir. XI əsrin görkəmli alimi Mahmud Qaşğarlı yazırdı ki, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|