Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirinin 08 iyu L 2011-ci IL tarixli
Yüklə 186,61 Kb. Pdf görüntüsü
|
5) ərzaqların lazımi miqdarının hesablanması; 6) mətbəx ləvazimatlarının (mətbəx qabları, yanacaq və soba, tullantı qabları, yuyucu vasitələr), yeməkxana geyimlərinin və qabların zəruri miqdarının hesablanması. Yadda saxlamaq lazımdır ki, keyfiyyətli qidalanma - nəinki bütövlükdə xidmətin keyfiyyətinin, həm də turistlərin təhlükəsizliyinin rəhnidir. Məsələn, kələ-kötür yerlərdə aktiv hərəkət üçün xarakterik olan turistlərin çoxlu tərləməsi həmin tər vasitəsi ilə mikroelementlərin itirilməsinə gətirib çıxarır. Turistlərin dağ çaylarından içdiyi buzlu suda praktiki olaraq mikroelementlər olmur, odur ki, orqanizm sümüklərin, dişlərin emalının və s. öz növbəsində nazikləşməsinə səbəb olan kalsium çatışmazlığı hiss edir. Odur ki, çoxlu yüklənmə zamanı (məsələn, dağın yamacındakı cığırla düşdükdə) ayağın sınması riski dəfələrlə artır. Turistlərin enerji məsrəflərinin təyini və qidalanmanın kaloriliyinin hesablanması zamanı Beynəlxalq alpinizm federasiyasının Tibbi komissiyasının və idman dietoloqlarınm tövsiyələrini əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, çoxlarının şəhərdə, adi qidalanma şəraitində əməl etdiyi aclıq və toxluq hissi dağlarda qidalanmada, xüsusən də yorğunluq zamanı tələbatın qeyri-dəqiq indikatorlarıdır. Böyük yüksəkliklərdə iştahanın olmaması adi haldır. Hətta, elmi cəhətdən müəyyən olunmuşdur ki, turist susuzluğunu orqanizmdə su çatışmazlığı iki litrə bərabər olduqda hiss etməyə başlayır. Tibbi komissiyanın məlumatlarına görə yüksəkliyə qalxma zamanı enerji itkisi kürək çantası olmadan 6 kkal /kq çəki/ saat səviyyədə və 20 kq çəkili kürək çantası ilə 9 kkal /kq/ saatdan çox olur. Beləliklə, marşrutda gündə 10 saat işləyən, çəkisi 80 kq olan dağa çıxan adama yalnız itirdiyi enerjini bərpa etmək üçün gündə 4800 kkal lazımdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, əqli işlə məşğul olan menecerin enerji tələbatı gündə 2200 kkal- 74 _____________________ Ə.T.Əsgərov, В.Ə.Bilalov, Ç.G.Giilalıyev ı). T.Əsgərov, B.Ə.Bilalov, Ç.G.Giilalıyev 15 dən çox deyil. Göründüyü kimi adi rejim və qida rasionu şəraitində bu tələbatı ödəmək mümkün deyil. Hətta ayrı-ayrı makroelementlərin (zülalların, karbohidratların, yağların) qidanın birdəfəlik qəbulu zamanı mənimsənilməsi də həmçinin sonsuz deyil. Yüksəkliyə qalxmaq kimi ağır işdən sonra itirilmiş enerjinin bərpasına keçmək üçün 24-36 saat vaxtın lazım olduğu indi aydın olur. Hətta əgər turistlər yorulmasa belə, istənilən halda yüksəkliyə qalxma ilə çoxlu miqdarda zülalı olan qida ilə güclü qidalanma arasında turistlərə bir gün istirahət verilməlidir. Turistlərə lazım olan enerjinin miqdarını təyin etdikdən sonra onun mənbəyini təyin etməyə keçmək olar. Qidanın markoelementləri arasında aşağıdakılar daha çox əhəmiyyətə malikdir (əhəmiyyətinin azalması sırası ilə). Karbohidratlar - səyahət zamanı ən vacib enerji mənbəyidir. Orqanizm karbohidratdan enerjini yağlara nisbətən 3 dəfə tez və daha az oksigen sərf etməklə alır. Turistlərin qida rasionunun yarıdan çoxu karbohidratdan ibarət olmalıdır. Onları hər 2 saatdan bir formanın (qanda qlükozanın səviyyəsinin), hissetmə qabiliyyətinin sabitləşməsi üçün qəbul etmək lazımdır. Bu zaman karbohidratlar mədənin həddən çox yüklənməməsi üçün asan mənimsənilən formada olmalıdırlar. Karbohidratların ən yaxşı mənbəyi - quru meyvələr, şəkər, şokolad, biskvit və s.-dir. Yağlar - həmçinin vacib qida komponentidir, lakin daha az qiymətlidir. Buna səbəb onların enerji mənbəyi kimi istifadəsi zamanı mənimsənilməsinə daha çox vaxtın və kalorinin sərf olunmasıdır. Bundan savayı orqanizm yağdan enerji almaq üçün çoxlu su sərf edir. Yağdan alman kalorinin miqdarı isə gündəlik rasionun 30-35 %-ni ötməməlidir. Odur ki, onların məqsədyönlü şəkildə qəbuluna ehtiyac yoxdur. Belə ki, ərzaqların və xörəklərin çox hissəsi yağlardan təşkil olunmuşdur. Döş ətindən hazırlanmış qızartma, kolbasalar və digər hisə verilmiş ərzaqlar yağ mənbəyidir. 76 Zülallar - fiziki formanı saxlamaq və yaxşılaşdırmaq üçün çox vacibdir. Bitki və heyvan zülallarının balanslaşdırılmış uzlaşmasına diqqət yetirmək çox zəruridir. Təəssüf ki, vegetarian rasionu orqanizmin əvəz olunmayan amin turşularına olan tələbatını ödəmir. Odur ki, onları həb şəklində əlavə qəbul etməklə çıxış yolu tapmaq olar. Zülallarla - alman kalorinin miqdarı 10-20 %-i ötməməlidir. Zülal mənbələri - ət, süd, pendir, yumurta, qoz, bəzi tərəvəzlər və s.-dir. Vitaminlər - orqanizm sisteminin fəaliyyətini tənzimləyir və onu müdafiə edir. Onlar orqanizmə təzə halda istifadə olunan qida ilə birlikdə daxil olurlar. Lakin multivitamin kompleksləri şəklində orqanizmə kömək etmək davametmə müddəti həftədən çox olan ekspedisiyalar zamanı, balanslaşmamış qidalanma, vitamin çatışmazlığı dövründə, qəbul olunan qidanın tərkibində onların miqdarı az olduqda (konservləşdirilmiş ərzaqlar) mütləq lazımdır. Su orqanizmdə bir çox vacib funksiyaları, o cümlədən ürək fəaliyyətinin tənzimlənməsini yerinə yetirir. Yüksək dağlıq şəraitində və soyuqda ağır iş saatda 2 litrdən çox su itkisinə səbəb olur. Su həmçinin sidiklə, tərlə, tənəffüslə, xüsusən də diarei zamanı (itki gündə 8 litrdən çox olur), həmçinin «dağ xəstəliyi» zamanı ayrılır. Su itkisi vaxtında bərpa olunmalıdır, əks təqdirdə dağa qalxan şəxs tromboflebit, ürək çatışmazlığı kimi ürək pozuntusu xəstəlikləri ilə xəstələnmək riskinə məruz qalır. Odur ki, bələdçi həmişə marşrutda turistlərin kürək çantasında içmək üçün (çay, vitaminli içkilər və s.) maye doldurulmuş termosun olmasında israr etməlidir. Mikroelementlər orqanizmdə elektrolitik balansa riayət olunmasına, sümüklərin, dişlərin, hormonların, enzimlərin, hemoqlobin üçün tikinti materialı kimi vacibdir. Belə ki, əksər hallarda buzlaq sularının tərkibində mikroelementlər olmur. Onların isə orqanizmdən aktiv «yuyulması» baş verir ki, bu da mikroelement çatışmazlığına (xüsusən də kalsium) gətirib Ə.T.Əsgərov, В.Ə.Bilalov, Ç.G.Giilalıyev Ə.T.Əsgərov, B.Ə.Bilalov, Ç.G.Giilalıyev 11 çıxarır. Nəticədə bır çox dağa çıxanlar arasında tez-tez sümüklərin və dişlərin nazilməsi, oynaqların zədələnməsi müşahidə olunur. Kalsium preparatlarının əlavə qəbul olunması (ən azı kalsium qlyukanatın) bundan qaçmağa imkan verir. Sellüloza mədə və həzm üçün, xüsusən də səyahət zamanı orqanizmin yeni qidalanma rejiminə keçidi dövründə yüksək dağlıq şəraitində çox faydalıdır. Lakin onu yüksək dağlıq ərazilərə səyahət zamanı yüksəklik meteorizminin inkişafına səbəb olduğu üçün qəbul etməyi məsləhət görmürlər. Tamil əlavələr (souslar - mayonez, ketçup, xardal, xren və s., ədviyyələr, sarımsaq, soğan və s.) iştahanı artırır ki, bu da akklimativasiya zamanı onun müvəqqəti itirilməsi dövründə çox vacibdir. Bəzi tərəvəzlər isə (istiot, sarımsaq, soğan) bir çox xəstəliklərə qarşı çox yaxşı profilaktiki vasitədir. Bundan başqa sarımsaq xəstəlik törədən mikroorqanizmlərin qarşısını alır və həzm prosesinin yaxşılaşmasına kömək edir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, yüksəklik şəraitində hansı qidaya üstünlük verilməsi tez-tez dəyişir və səyahət təcrübəsi artdıqca bu daha çox çeşidli olur. Qida rejimi və menyu tərtib olunan zaman Tibbi komissiyanı tövsiyə etdiyi aşağıdakı qaydalara əməl etmək lazımdır: - gündüz rasionunda mümkün qədər daha çox müxtəliflik; - çalışın ki, qida konsentratlarından yemək hazırlamayasınız və eynicinsli qida ilə (məsələn, yalnız vegetarian) qidalanma yasınız; - səhər gəzintiyə çıxmamışdan qabaq yüngül qəlyanaltı ilə çoxlu maye qəbul etmək tövsiyə olunur; - gəzinti hərəkəti zamanı hər iki saatdan bir qısa istirahət edin ki, turistlər az da olsa yeyib-içsinlər. Alkoqollu içkilər yolverilməzdir; - gəzinti günü qurtardıqdan sonra turistləri tərkibində karbo- hidratların və mayenin çox olduğu qida ilə təcili yedizdirin, belə ki, bu ən vacib qida qəbuludur. Yüklə 186,61 Kb. Dostları ilə paylaş:
|