Dərs vəsaiti. Bakı, 2012, 325 səh. Rəyçilər: iqtisad elmləri doktoru, prof

3.
 
Eyni zamanda həm satış həcminin, həm də qiymətin 
aşağı salınması. 
Verilənlərə  əsaslanaraq  göstərilən  hər  bir  hal  üçün 
bazis  ili  ilə  müqayisədə  kritik  satış  həcmini  və  məhsulun 
qiymətinin  aşağı  salınmasının  maksimal  həddini  müəyyən 
etməli. 
Məsələnin həlli: 
Birinci  halda  bütün  dəyişən  və  şərti-sabit  xərcləri 
ödəmək  üçün  lazım  olan  satışdan  daxil  olan  mədaxil,  yəni 
kritik satış həcmi aşağıdakı qədər olacaqdır: 
12000 + 10000 = 22000 min manat 
İkinci  halda  satışdan  alman  mədaxilin  həcmi 
azaldığından  dəyişən  xərclərin  do  azalması  baş  verəcəkdir. 
Bu zaman satışın kritik həcmi aşağıdakı kimi hesablanır: 
25000 
10000 
10000 + 3000 
= 19231 min manat 
Üçüncü halı araşdırmaq üçün satışdan alınan mədaxili 
formalaşdıran  amillərin  təsir  səviyyəsini  müəyyən  etmək 
üçün  əlavə  məlumatlar  tələb  olunur.  Bu  zaman  kritik  satış 
həcmini aşağıdakı formula üzrə müəyyən etmək olar: 
103 

---

' 2,  —  Q' Z' y  
burada: 
- bazis ilindəki şərti-sabit xərclər; - bazis 
ilindəki  dəyişən  xərclər;  Q  -  bazis  ilindəki  satışdan  alınan 
mədaxil; Z - bazis ilinə nisbətən natural ifadədə satışın həcmi 
indeksi; y - bazis ilinə nisbətən qiymət indeksidir. 
İndi isə fərz edək ki, natural ifadədə satışın həcmi 10% 
aşağı düşür. Bu zaman Z = 0,9. 
Deməli, yuxanda verilmiş formuladan y-\ tapa bilərik: 
X , ^ X , - Z _  10000 +12000 • 0,9 Q 
^ Q Z  
25000-0,9 
Bu zaman kritik satış həcmi aşağıdakı qədər olacaqdır: 
25000 X 0,9 X 0,924 = 20790 min manat 
İndi isə başqa bir vəziyyətə baxaq. Fərz edək ki, 
Z=0,8. 
X. -^ X^ 'Z
 
10000
 + 
12000
-
0,8 
y  =  -------- 2— = ----------------------- == 0,98 
Q Z  
25000-0,8 
Bu zaman kritik satış həcmi belə olacaq: 
104 

---

25000 X 0,8 X 0,98 = 19600 min manat 
Daha bir vəziyyətə baxaq. Z = 0,95 bu zaman y = 0,9 
olacaq. Kritik satış həcmi isə 
25000x 0,95 X 0,9 = 21375 min manat 
Beləliklə,  əldə  edilən  nəticələrdən  aydın  olur  ki, 
tələbin  azalması  vəziyyətində  elə  bir  kritik  satış  həcmi 
olmalıdır ki, bu müəssisəyə zərər gətirməsin. 
MƏSƏLƏ 5.2.2. 
İlkin verilənlər: 
Müəssisə üzrə satışdan alınan mədaxilin illik məbləği 
25000  min  manat,  dəyişən  xərclər  18000  min  manat, 
şərti-sabit xərclər 10000 min manat, satışdan alınan zərər isə 
3000 min manat təşkil edir. 
Kritik  satış  həcminin  əldə  edilməsi  üçün  zəruri  olan 
halın müəyyən edilməsi tələb olunur. 
Məsələnin həlli: 
1.
 
Qiymət  artımı  hesabına  satışdan  əldə  edilən 
mədaxili hesablayaq: 
18000 + 10000 = 28000 min manat 
Yəni qiymət 12% artmalıdır 
(28000:25000 x 100 = 112%) 
105 

---

Əgər  gösterilən  hal  realdırsa,  müəssisənin  zərərdən 
çıxmaq  problemi  həll  edilmiş  hesab  olunur.  Əks  halda  isə 
digər yolları axtarmaq lazım gəlir. 
2.
 
Əwəlki  qiymətlə  natural  ifadədə  satışın  həcmi 
artdıqda kritik satış həcmi aşağıdakı kimi hesablanır: 
10000 
10000-3000 
25000 = 35714,3 min manat 
Deməli,  qiymətin  artırılması  imkanı  olmadığı  halda 
müəssisə  bazis  dövrü  ilə  müqayisədə  təqribən  43%  çox 
məhsul satmalıdır 
(35714,3 : 25000 x 100 = 142,9%). 
Bundan sonra isə müəssisənin zərərdən çıxması üçün 
bu yolun nə dərəcədə real olduğu qiymətləndirilir. 
3.
 
Fərz  edək  ki,  qiyməti  5%  yüksəltmək  üçün  real 
imkan vardır, yəni y =1,05. Bu zaman natural ifadədə məhsul 
həcmi indeksini hesablayaq: 
Z = 
X. 
10000 
Q ' y - X ^  25000*1,05-18000 
= 
1,21 
Bu isə onu göstərir ki, qiymətin 5% və natural ifadədə satışın 
həcminin 21% artımı vəziyyətində 
106 

---

müəssisənin mənfəəti sıffa bərabər olur. 
4.
 
Fərz edək ki, bazis dövrü ilə müqayisədə qiymət 3% 
aşağı düşür. Bu zaman məhsul həcmi indeksini hesablayaq: 
 
10000 
25000-0,97-18000 
= 
1,6 
Deməli, zərərsiz satış həcminin təmin edilməsi yalnız 
natural  ifadədə  satış  həcminin  60%  artınlması  nəticəsində 
əldə edilə bilər. 
Qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün daha bir yol 
- şərti-sabit xərclərin azaldılması imkanlarının aşkar edilməsi 
mövcuddur.  Fərz  edək  ki,  şərti-sabit  xərcləri  10000  min 
manatdan  7000  min  manata  kimi  azaltmaq  imkanı  vardır. 
Əgər  bunu  bazis  dövründə  etmək  mümkündürsə,  satışdan 
daxil  olan  25000  min  manat  mədaxil  kritik  satış  həcminə 
uyğun  gələr.  Belə  bir  vəziyyətdə  natural  ifadədə  satışın 
həcminin nə qədər artınimasmı müəyyən etmək olar: 
Z = 
7000 
25000-0,97-18000 
= 
1,12 
Deməli, satışın həcminin keçən ilə nisbətən 12% 
artınlması real hesab edilə bilər. 
107 

---

MƏSƏLƏ 5.2.3. 
İlkin verilənlər: 
Müəssisə  aşağıdakı  göstəricilərə  malikdir:  satışdan 
daxil olan illik mədaxil - 20000 min manat, dəyişən xərclər - 
23000  min  manat,  şərti-sabit  xərclər  -  7000  min  manat, 
zərərin  məbləği  -  10000  min  manat.  Kritik  satış  həcminin 
əldə edilməsi üçün şəraitin müəyyən edilməsi tələb olunur. 
Məsələnin həlli: 
1.
 
Qiymət artımını müəyyən edək: 
23000 + 7000 
20000 
100 = 150% 
Deməli,  digər  şərtləri  dəyişməməklə  qiyməti  50% 
artırmaq lazımdır. Lakin qısa bir müddət ərzində qiymətin bu 
səviyyədə yüksəldilməsi şübhəli görünür 
2.
 
Bazis dövründəki qiyməti saxlamaq şərti ilə natural 
ifadədə  satışın  həcminin  artırılması.  Lakin  nəzərə  almaq 
lazımdır  ki,  belə  bir  hal  üçün  kritik  satış  həcminin 
hesablanması formulası mənfi nəticə verir. 
7000 
7000-10000 
< 0  
Alınmış mənfi nəticənin iqtisadi mahiyyəti onu göstərir ki, 
natural ifadədə satışın həcminin nə qədər 
108 

---