Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 34
fəaliyyətində yalnız bir funksiya – verilən bilik və bacarığı  mənimsəmək funksiyasını görürlər. Başqa 
sözlə demiş olsaq, müəllim və  şagirdlərin təlimdə funksiyaları  məhdudlaşdırılır. Üçüncüsü, təlimdə 
müəllim və şagirdlərin fəaliyyəti vəhdətdə götürülmür. Dördüncüsü, müəllimin bəzi başlıca funksiyaları 
təhlil etdiyimiz anlayışlara daxil edilməmişdir. Biz təlimdə şagirdlərin idrak fəaliyyətini təşkil etmək, ona 
rəhbərlik və nəzarət etmək, şagirdlərin şəxsiyyətini formalaşdırmaq, onların təfəkkürünü inkişaf etdirmək 
kimi funksiyaları nəzərdə tuturuq. Beşincisi, təlim prosesində dialektika mövqeyindən deyil, mexanizm 
mövqeyindən  yanaşılır. Altıncısı, həmin anlayışlar qabaqcıl məktəblərin və qabaqcıl müəllimlərin iş 
təcrübəsini əhatə etmir»
38
. 
              Təlim prosesinin mahiyyətinin şərhi son rus pedaqoji mənbələrində də diqqəti daim özünə cəlb 
edir. «Pedaqogika» kitabının «Təlim və təhsil nəzəriyyəsi (didaktika)» fəslində təlim prosesi ilə əlaqədar 
oxuyuruq: … Təlim prosesi–bilik almaq üçün müəllimin rəhbərliyi altında şagirdlərin hərəkətidir»
39
. 
              «Pedaqogikaya giriş» dərs vəsaitində isə təlimə belə tərif  
verilir: «Təlim – bu iki tərəfli proses olub, şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi (öyrənmə) 
və bu fəaliyyətə müəllimin (tədris) rəhbərlik etməsi daxildir»
40
. 
              Başqa bir mənbədə  təlimə münasibət belədir: «Təlim – bu planauyğun, mütəşəkkil və 
məqsədəuyğun proses olub, böyümədə  
olan nəslə bilik, bacarıq və  vərdişlər verməklə, onların idrak fəaliyyətinə  rəhbərlik və dünyagörüşünün 
yaranmasıdır. Bilik, bacarıq və vərdişlərə yaradıcı yiyələnmə və mənimsəmə, idrakın inkişafı və yaradıcı 
qabiliyyətlərinin prosesidir»
41
. 
    
«Məktəb pedaqogikası» dərs vəsaitinin «Təlim prosesinin mahiyyəti» fəslində isə  təlim prosesi 
anlayışı bu cür şərh olunur: «Təlim prosesi – müəllimin fəaliyyəti ilə  şagirdlərin, həm də ümumi bir 
məqsədə – şagirdləri bilik, bacarıq və  vərdişlərlə silahlandırmaq onları inkişaf etdirib tərbiyələndirmək 
məqsədinə doğru yönəldilmiş olan bu fəaliyyətlərin mürəkkəb bir vəhdətidir»
42
.Azərbaycan pedaqoqları 
da «Təlim» anlayışına biganə qalmamışlar. Müəlliflər kollektivinin nəşr etdirdikləri «Pedaqogika» dərs 
vəsaitində təlimə belə bir tərif verilir: «Təlim müəllimin rəhbərliyi altında planlı və mütəşəkkil surətdə 
həyata keçirilən təhsil prosesinə deyilir. Bu prosesdə iki qüvvə müəllim və  şagird fəaliyyət göstərir. 
Müəllim öyrədir (tədris edir), şagird öyrənir (mənimsəyir)
43
. 
İ.R.Hacıyev göstərir ki, hər hansı bir təlimin qarşısında duran vəzifələr təlim verən və təlim alan 
şəxslərin (müəllim və şagirdin) birgə səyi ilə həyata keçirilir, başqa sözlə desək, təlim prosesi həm təlim, 
həm də şagirdlərin fəaliyyətlərini əhatə edir»
44
.                          
        B.A.Əhmədov, A.Q.Rzayev təlim prosesinin mahiyyətini belə izah edirlər: «Təlim – müəllimin 
rəhbərliyi və müvafiq vasitələrin köməyi ilə şagirdin həyatı dərk etməsidir»
45
.  
                  Digər  «Pedaqogika» vəsaitində isə gənc nəslin biliklərə  
yiyələnməsi məsələsinə toxunularkən qeyd edilir ki, bu iş bilavasitə müəllimin üzərinə düşür»
46
. 
N.M.Kazımov təlimin mahiyyətini geniş  təhlil edərək ona aşağıdakı kimi tərif verir: «… təlim 
şagirdlərin fikri və əməli fəaliyyətinin müəllim tərəfindən təşkili, ona nəzarət və rəhbərlik prosesidir ki, 
bu zaman şagirdlər  biliklərə, bacarıq və vərdişlərə yiyələnir, inkişaf edir və tərbiyə olunurlar»
47
. 
 
 
 
                                                 
38
 Н.М.Казымов. Тялимин мащиййяти щаггында. «Азярбайъан мяктяби» журналы, 1973, №3, с.11 
39
 Н.В.Савун. Педагоэика. М., «Просвешенийе», 1972, с.77 
40
 Н.Б.Ковалев, Б.Ф.Райский, Н.А.Сорокин. Введение в педагогику. М,          «Просвешенийе», 1975, с.28. 
41
 В.В.Белорусова вя И.Н.Решетенин цмуми редаксийасы иля. Педагоэика. М., «Физкултура и спорт», 1978, с.7. 
42
 .Г.И.Шукинанын редаксийасы иля «Мяктяб педагоэикасы», Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1982, с.261 
43
 М.А.Мурадхановун рящбярлийи иля, Педагоэика. Бакы, Азярб.Дювлят тядрис педагожи ядябиййат няшриййаты, 
1964, с.6. 
44
 И.Р.Щаъыйев. Тялимин нязяриййя вя тяърцбясиня даир. Бакы. «Маариф» няшриййаты, 1971, с.29. 
45
 Б.А.Ящмядов, А.Г.Рзайев. Педагоэикадан мцщазиря конспектляри. Бакы. «Маариф» няшриййаты, 1983, с.114. 
46
 Й.Р.Талыбов, Я.А.Аьайев вя б. Педагоэика. Бакы. «Маариф» няшриййаты, 1993, с.111. 
47
 
Н.М.Казымов. Тялимин мащиййяти щаггында. «Азярбайъан мяктяби» журналы. 1973, с.1-8. 
 
 

---

 35
 
 
4.2. Xarici və Azərbaycan pedaqoqlarının bədən tərbiyəsi anlayışları barədə düşüncələri 
 
Şagirdlərin fiziki tərbiyəsinin nəzəri və təcrübi məsələlərinin müsbət həllində mühüm spesifik 
anlayışların (bədən tərbiyəsi, fiziki tərbiyə, idman və s.) məzmun və mahiyyətinin daha da 
konkretləşdirilməsi az rol oynamır. Xüsusilə, bu iş müharibə  şəraitində öz suverenliyini qoruyub 
saxlamaq və onu möhkəmlətmək uğrunda çətin və  şərəfli mübarizə aparan müstəqil Azərbaycan 
Respublikasında daha tez öz həllini tapmalı və tədqiqat obyektinə çevrilməlidir. Həmin baxımdan spesifik 
anlayışların mahiyyətinin aydınlaşdırılması zəruriliyini nəzərə alaraq bu sahədəki münasibətləri nəzərdən 
keçirməyi məqsədəuyğun sayırıq.       
 «Bədən tərbiyəsi», «Fiziki tərbiyə» və  «İdman» anlayışları barədə müxtəlif mövqedən çıxış edənlərin 
sayı çoxdur. Həmin mövqelərin bəziləri üst-üstə düşür, bəziləri bir-birindən müəyyən qədər fərqlənir və 
ya bir-birinə uyğun gəlir, bəziləri isə bir-birindən tamamilə fərqlənir. Bu, təbii bir haldır. Çünki açıq etiraf 
etməliyik   ki, anlayışların arasındakı  fərqləri ortaya çıxarmaq çox vacib və maraqlı, həmçinin qəliz 
məsələdir. 
         Anlayışlar arasındakı  fərqi necə başa düşməliyik? Olduqca mürəkkəb olan bu sualın cavabını 
axtarıb tapmaq məqsədilə tədqiqat işləri 2 istiqamətdə aparılmışdır: 
1). Elmi, pedaqoji-metodik ədəbiyyatın öyrənilməsi, təhlili  
və ümumiləşdirilməsi; 
2). Sorğunun keçirilməsi, təhlili və qruplaşdırılması. 
          Sorğu bədən tərbiyəsi və idman mütəxəssisləri, pedaqogika,tərbiyə sahəsində çalışan ixtisasçılarla 
aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, bu sahədəki fikirlər müxtəlifdir. Həmin fikirləri təxminən aşağıdakı 
kimi qruplaşdırmaq mümkündür: 
Bədən tərbiyəsi, fiziki tərbiyə və idman arasında heç bir fərq yoxdur. Bunlar eyni olub, bir-biri ilə 
sinonimdir. 
Bəziləri bədən tərbiyəsinə, bəziləri fiziki tərbiyəyə, bəziləri isə idmana üstünlük verir. Müvafiq 
olaraq onlardan birini geniş mənada hesab edir, digərlərini isə onun tərkibində görürlər. Yəni dar mənada 
qəbul edirlər; 
Bədən tərbiyəsi, fiziki tərbiyə və idman eyni miqyaslı pedaqoji prosesdir. Bunlar arasında fərq yox 
dərəcəsindədir; 
Bədən tərbiyəsi və ya fiziki tərbiyə pedaqoji proses kimi üstünlük təşkil edir; 
Bədən tərbiyəsi pedaqoji anlayış deyildir. O, müəllim və ya məşqçinin rəhbərliyi altında 
aparılmaya da bilər; 
Fiziki tərbiyə sırf pedaqoji proses olmaqla, bilavasitə müəllimin nəzarəti altında aparılır; 
Nəhayət, suala cavab verməkdən çəkinənlər, yəni susanlar da olmuşdur. 
              Bir  cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, sorğuda iştirak edənlərin cavabı bir neçə  kəlmə ilə başa 
çatır, lakin hər üç anlayışın əsaslandırılmış məntiqi izahı verilmir. Fikrimizcə, bu onunla izah olunur ki, 
bəzi mütəxəssislərin, daha doğrusu bizim müsahibədə iştirak edən mütəxəssislərin bu məsələyə dair tam 
dolğun təsəvvürə malik deyillər. Belə ki, həmkarlarım kifayət qədər mənə kömək göstərə bilmədilər. 
Buna, həm də onların lazımi marağı  və  həvəsləri də olmadı. Bütün bunları  nəzərə alıb,  ədəbiyyata 
müraciət etməli oldum. 
              Yaxın xarici ölkələrin pedaqogika və fiziki tərbiyə üzrə elmi, pedaqoji – metodik ədəbiyyatında 
bu üç anlayış barədə müəyyən məlumatlara rast gəlmək olur. Lakin rus pedaqoji-metodiki mənbələrində 
anlayışların şərhi onun mənasının izahı əsasən bir-birinə yaxın gəlməklə, həm də bir-birindən müəyyən 
dərəcədə fərqlənir. Həmin baxımdan ilk növbədə, əldə etmiş olduğumuz bəzi xarakterik ümumpedaqoji 
mənbələr ilə tanış olmuş, nəticə etibarı ilə onları  təhlil edir və qruplaşdırmağa çalışmış, yaxın tarixi 
keçmişimizə nəzər salmışıq. 
              XX əsrin əvvəllərində sosializm quruculuğunun ilk illərində fiziki tərbiyə termini bədən tərbiyəsi 
(fiziçeskaya kulğtura) termini ilə demək olar ki, əvəz olunmuş, bədən tərbiyəsi termini əhali arasında 
daha geniş yayılmışdır. Əhali həmin illərdə bədən tərbiyəsi anlayışını daha tez-tez işlətməyə başlamışdır. 

---