Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

 92
       IV  sinifdə  əlavə material kimi yalnız yerindən hündürlüyə tullanma verilmişdir. Dartınma vərdişi 
yaradan materiallara (dartınma və cisim atmaq) az vaxt ayrılmış, mütəhərrik oyunlar sistemsiz 
verilmişdir. 
        Orta  məktəb proqramında gimnastikanın  əsas rolu göstərilmiş – lakin metodiki hissədə  dəyişiklik 
olmamış, ardıcıllıq prinsipinə əməl olunmayıbdır.  
         Nəzəri hissəyə bir saat vaxt ayrılmışdır ki, bunu müəllim istədiyi vaxt keçə bilərdi. Akrobatika, 
turnikdə və halqalarda hərəkətlər yaş səviyyəsinə uyğun tərtib edilməmişdi. 
          1938-1939-cu  illərdə çapdan çıxmış ibtidai məktəblərin bədən tərbiyəsi proqramları
103
 da bir-
birinin eyni olub, əvvəlki proqramları təkrarlayır və heç bir əsasılı irəliləyiş nəzərə çapmır. 
    
 
Tədris planlarında müsbət irəliləyiş yalnız Böyük Vətən müharibəsi illərində oldu (1941- 45). Həmin 
dövrdə şagirdlərin bədən tərbiyəsinə verilən saatlar artmışdı. VIII-IX siniflərdə həftə-   
də 4 saat, X sinifdə isə 5 saat olmuşdur. Buna görə  də  tədris planı  məktəblilərin vətənpərvərlik hissini 
yüksəltmək və fiziki hazırlığını  
artırmaq zəruriyyətindən, o, 4 dəfə dəyişdirildi. III-IV, V-VII siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri müvafiq 
şəkildə həftədə           2,3 saata, VIII-IX siniflərdə isə daha çox 5 saata çatdırıldı. 1941-1942-ci  tədris 
ilində qalan siniflərdə tədris yükü 1 saat olmuşdur. 
       Azərbaycan SSR ümumtəhsil məktəblərində  bədən tərbiyəsinin tədris planları üzrə  həftəlik 
dərs saatları (1941-45-ci illər) 
                                                                                                     Cədvəl 1. 
T ə d r i s            i l l ə r i 
Siniflər  1941-42 1942-43 1943-44 1944-45 
1                       1                      1                           1               1 
II                        1                      1                           1               1 
III                       1  
 
   2                           2                2 
IV                      1                      2                           2                2 
V                       1                      3                           3                3 
VI                      1                      3                           3                3 
VII                     1                      3                           3                3 
VIII                    1                      4                           4                4 
IX                       1                      4                           4                4 
X                        1                      5                           5                5 
 
Proqramda hərbi vətənpərvərliyə, hərbi idman təliminə diqqət artırıldı. Bu proqram üçün əsgəri 
mükəlləfiyyət haqqındakı qanuna əsasən V-VIII siniflərdə ibtidai hərbi hazırlıq, VII-X siniflərdə isə 
çağırışaqədər hazırlıq təlimi keçməyə uyğun olaraq tərtib edilmişdir. Proqram şagirdləri «ƏMHO», 
«ƏMH» normalarını ödəməyə hazırlayan material üzərində qurulmuşdu. Proqram materialı gimnastika, 
yüngül atletika, mütəhərrik və idman oyunlarından ibarət idi. 
              1941-1942-ci il proqramlarında bədən tərbiyəsinin vəzifəsi xeyli dəqiqləşmiş, təhsil və tərbiyəvi 
işlərə xidmət etməyə yönəldilmişdir. Həmin proqramda III-IV sinif üçün nəzəri məlumatlar ayrıca 
verilmiş, III sinifdən başlayaraq qısa söhbətlərlə (5-7 dəqiqə) şagirdlərə minimum məlumatlar verilməsi 
tövsiyə olunmuşdu. 
              III sinif üzrə nəzəri məlumatlarda səhhəti möhkəmlətmək və özünü gələcək əməyə və müdafiə 
fəaliyyətinə hazırlamaq üçün necə  məşğul olmaq üzrə  qısa məlumatlar verilirdi. IV sinifdə  məlumat 
yalnız əmək fəaliyyətinə hazırlıqla əlaqədar olaraq öyrədilir
104
. Proqramda III-V siniflər üçün sağlamlıq 
                                                 
103
 
Ибтидаи мяктяб програмлары. Азярняшр, Бакы, 1938-39-ъу илляр. 
 
104
 
а) Ибтидаи мяктяб програмлары. Азярняшр, Бакы, 1941-ъи ил; 
б) 1942-ъи ил програмы 1941-ъи ил програмынын тякрар няшридир 

---

 93
vasitələri və əməyə, müdafiəyə hazırlıq hərəkətlərinə aid məlumatlar sadalanır, məzmunu və öyrədilmə 
yolları göstərilmirdi. 
24 oktyabr 1942-ci il SSRİ Xalq Komitəsinin qərarı  və SSRİ Xalq Müdafiə Komissarlığının 
təsdiqi ilə bütün ibtidai siniflərdə 1942-43-cü tədris ilindən başlayaraq hərbi –fiziki hazırlıq keçilməyə 
başlandı. Bu qərar Az.SSR XMK-nın 1946-cı ildə çap etdirdiyi «Məktəblərin I-IV sinif şagirdlərinin 
fiziki hazırlığı üçün proqramlar»ının tərtibinin  əsası oldu
105
.  Həmin proqramlarda uşaqlara ilk hərbi 
biliklərin mənimsədilməsi də  əsas vəzifə kimi qarşıya qoyoulmuşdu. Bu proqram hərbi-fiziki hazırlıq 
məqsədi güdsə də, öz əhəmiyyətini itirməyərək respublika məktəblərində uzun müddət müvəffəqiyyətlə 
tətbiq edildi. 
              Həmin proqram hərbi-fiziki hazırlıq mahiyyəti daşısa da, məktəblərimizdə uzun müddət 
müvəffəqiyyətlə fəaliyyət  
 
 
 
göstərmişdi. Bu illərdə fiziki tərbiyənin məlum təşkili formaları ilə bərabər, hərbi-idman, hərbiləşdirilmiş 
yürüşlər, gəzinti, hərbi-kütləvi idman yarışları (kütləvi gimnastika, yüngül atletika tədbirləri və s.), hərbi 
atıcılıq və hərbi müdafiə dərsləri də keçirilirdi. 
Müharibədən sonrakı illərdə məktəblilərin fiziki tərbiyəsini daha da inkişaf etdirmək məqsədi ilə 
yeni bədən tərbiyəsi proqramları
106
 qəbul olundu. 
Burada il ərzində idman növü üzrə saatların bölgüsü verilməmiş, X, VIII-X siniflərdə müvafiq surətdə 4,3 
saat, digər siniflərdə isə 1 saat azaldılmışdı. 1945-46 tədris ilinin planı 1955-56-cı    dərs ilinə  qədər 
qüvvədə qalmışdı. 1955-58-ci illərdə tədris planlarında dərs yükü həftədə 2 saat olsa da, VII sinifdə 1 saat 
olmuşdu. 
          1954-cü  il  proqramında isə  bəzi müsbət dəyişikliklər edilmişdi: oğlan və  qızlar üçün proqramlar 
ayrıca verilmiş, hər bir idman növü üzrə dərs saatı nəzərdə tutulmuşdu, mütəhərrik oyunlara xüsusi saatlar 
müəyyənləşdirilmişdi. 
           1955-ci  ildəki proqramlar
107
 sonrakı illərdə  təkrarən nəşr olunmuş (1956-59-cu illər), orada 
məlumatlar yalnız bəzi şəxsi və ictimai gigiyena ilə məhdudlaşdırılmışdır. 
              Məktəb haqqında Qanun (1958) fiziki tərbiyənin məzmununda ciddi dəyişikliklər aparmağı tələb 
edirdi. Buna görə  də yeni bədən tərbiyəsi proqramları  qəbul olundu. Proqram 2 hissədən : I hissə 
məktəblər üçün ümumi material olan gimnastika, yüngül atletika, nəzəri məlumatlar, mütəhərrik və idman 
oyunları; II hissə məktəbin ümumi və yerli şəraiti nəzərə alınmaqla seçmə proqram bölməsindən ibarət 
idi. 
             
 
  Proqramlar
108
 1963 ildə yenidən dəyişildi. O, 1954-cü və digər illərdə  nəşr olunmuş 
proqramlardan müsbət mənada fərqlənirdi: 1) dərs saatları rüblər üzrə bölünmüş (V-VIII siniflər); 2) 
fiziki hərəkətlərin gigiyenasına aid məlumatlar verilmiş (VI-XI siniflər). Lakin IX-X siniflərdə bölgü 
aparılmamışdır.  
 1958-66-cı illərdə yalnız 1958-59-cu tədris ilində XI sinif üçün dərs saatı nəzərdə tutulmamışdı. 
1961-64-cü tədris ilində XI sinifdə  dərs yükü 1 saat, 1964-66-cı illərdə isə IX sinifdə bir o qədər saat 
olmuşdu. Qalan tədris illərində bütün siniflər üçün həftədə 2 saat planlaşdırılmışdı.  
Həmin illərdə məktəblərimizdə pioner oyunları, məktəblilərin beynəlxalq yarış və görüşlərindən, 
ümumdünya 
                                                 
105
 Мяктяблярин Ы-ЫВ синиф шаэирдляринин физики щазырлыьы цчцн  програмлар, Азярняшр, Бакы, 1946. 
106
 
Физическое  воспитание  учашихсйа  Ы-ЫВ  классов.Программа  и  организационно-методические  указанийа 
Уч.педгиз,1949:Йеддииллик  вя  орта  мяктяблярин  В-ВЫЫЫ  синиф  шаэирдляринин  бядян  тярбийяси.Програм  вя 
тяшкилати-методик эюстяришляр.Азярняшр, Бакы,1950-ъи ил. 
 
 
107
 
Орта мяктяб програмлары. Бядян тярбийяси Ы-Х синифляр цчцн. Редактор:М.Мирзяйев, Бакы, Азярняшр, 1955. 
 
108
 Сяккизиллик мяктяб програмлары. Бядян тярбийяси.Бакы, Азярняшр, 1963. 

---