Dərslik 1994-cü ildə nəşr edilmiş ali məktəblər üçün «Azərbaycan tarixi»nin (I cild) davamıdır və xalqımızın tarixinin

hakim  mövqeyini  saxlamaq  üçün  ciddi  milli  münaqişə  ocaqlan  yara 

mışdı.  Bunlardan  ən  dərini  Azərbaycanın  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsind 

yaratdığı  muxtar  vilayətdə  idi.  Moskvanın  fitvası  və  havadarlığı  il 

mərkəzdəki  erməni  lobbisinə  arxalanan  erməni  millətçiləri,  daşnakh 

vaxtaşın  Azərbaycanın  əsasən  XEX  əsrin  əvvəllərindən  ermənilər  tərç 

fındən  məskunlaşdırılmış  bu  ərazisinin  ondan  qopanlıb  Ermənistan 

verilməsi  tələbi  ilə  çıxış  edirdilər.  40-cı  illərin  ortalannda  Moskvamı 

bilavasitə A.Mikoyamn təşəbbüsü və Ermənistanda partiya elitasını fəal 

iştirakı  ilə  «gizli»  Qarabağ  hərəkatı,  «Qarabağ  komitəsi»  yaradı  mışdı. 

1945-ci  ilin  payızında  Ermənistan  rəhbərliyi  növbəti  dəl  ÜİK(b)P  MK 

qarşısında  Azərbaycanın  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsinin  or  dan  alınıb 

Ermənistana verilməsi tələbini qoyur. ÜİK(b)P MK katü Q.M.Malenkov 

Azərbaycan  canişini  M.Bağırovun  bu  məsələyə  müm  sibətini  öyrənir. 

Bağırov əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan Şuş rayonundan başqa. 

Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  ərazisinin  Ermç  nistana  bu  şərtlə 

verilməsinə  razılığını  bildirir  ki,  bu  torpaqlann  əvəz  nə  Ermənistanın 

əsasən  azərbaycanlılar  məskunlaşmış  rayonlan  Azəı  baycana 

birləşdirilsin.  Əslində,  bu,  ermənilərə  böyük  güzəşt  olard  çünki 

Azərbaycana birləşdirilməsi təklif edilən torpaqlar 1920-ci ild onun «öz 

razılığı» ilə Ermənistana verilmiş ərazilərin yalnız bir hissə? idi. Lakin bu 

şərt Ermənistan bir yana qalsın, heç mərkəzi də təmin ed bilməzdi. Bu, 

Zəngəzurun  yenidən  Azərbaycana  qaytaniması  ilə  Tüı  kiyə  və  Sovet 

imperiyasının türk xalqlan arasında yaradılmış «ermər ərazisinin» ləğvi 

demək  olardı.  Əksinə,  Moskva  şərq  və  qərb  türk  dür  yası  arasında 

yaratdığı «sanitar kordon»u daha da möhkəmləndirmə tədbirləri gördü. 

Əwəla,  azərbaycanlılann  Ermənistan  SSR  ərazisində  dədə-baba 

torpaqlanndan  qovulmasının  növbəti  mərhələsi  başlandı.  1947-ci  il 

dekabnn 

23-də 

SSRİ  Nazirlər  Soveti  «Ermənistan  SSR-dən 

kobcozçulann  və başqa  azərbaycanlı  əhalinin  Azərbaycan  SSR-in  Kür- 

Araz  ovalığına  köçürülməsi  haqqında»  qərar  verdi.  1948-ci  il  10  mart 

tarixli daha bir qərarla bu işi həyata keçirmək üçün konkret tədbirlər planı 

müəyyən olundu. Qərara görə 100 min azərbaycanlı 1948-1950-ci illərdə 

«könüllülük  prinsipinə  əsasən»  Azərbaycana  köçürülməli  idi.  Sovet 

hökuməti  azərbaycanlıların  çıxanidığı  ərazilərdə  xaricdən  gələn 

ermənilərin - axbarlann yerləşdirilməsinə icazə verdi. 

1948-1953-cü illərdə heç bir könüllülük prinsipi nəzərə alınmadan 

Ermənistan  SSR-dən  100  mindən  çox  azərbaycanlı  zorla  Azərbaycan 

SSR-yə keçməyə məcbur edildi. Ermənistanın dağlıq bölgələrindən 

382 

---

Azərbaycanın Kür-Araz vadisinə köçürülən on minlərlə əhalinin taleyi 

daha faciəli oldu. Onlann hər üç nəfərindən biri yeni şəraitə, isti, quru 

iqlimə, məişət təminatsızlığına uyğunlaşa bilməyib aclıq və xəstəlik- 

dən həlak oldu. 

Moskva istəyinə nail oldu; Ermənistanda azərbaycanlılann sayı 

azaldı. Bununla bərabər, Azərbaycanın qərb bölgələrinə - Daşkəsən, 

Goranboy, Şəmkir, Gəncə, Dağlıq Qarabağa, habelə Bakıya erməni 

ekspansiyası gücləndi. Yeni sənaye mərkəzlərinə - Sumqayıta, Əli- 

Bayramlıya, Mingəçevirə, Daşkəsənə başqa respublikalardan minlərlə 

adam, o cümlədən erməni köçürüldü. 

Sovet imperiyasının Cənubi Qafqazda yeritdiyi antitürk siyasətinin 

bir təzahürü də Ermənistan və Gürcüstandakı qədim Azərbaycan 

torpaqlarında toponimlərin özgələşdirilməsinə geniş rəvac verilməsi 

idi. 1950-ci ildən bu iş Gürcüstanda da xeyli canlandı. Borçalı rayonu 

Mameuli adlandırıldı. 

İ.V.Stalinin vəfatından (1953-cü il 5 mart) sonra 

hakimiyyətə can atan N.S.Xruşşov Sov.İKP MK 

katibi kimi nəzarət etdiyi partiya aparatının, ali hər- 

bi rəhbərlərin yaxından köməyi ilə siyasi rəqiblə- 

rinə - stalinizmi bu və ya başqa şəkildə davam etdir- 

məyə çalışan L.P.Beriyaya, Q.M.Malenkova və başqalanna qalib gəldi, 

1953-cü ilin sentyabrında Sov. İKP MK-nın birinci katibi seçildi. Par- 

tiya və cəmiyyət onu yeni lider kimi qəbul edə bilmirdi. N.S.Xruşşov 

Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi məhv etməklə, populyar tədbirlərlə, 

islahatlarla partiyada və cəmiyyətdə nüfuz qazanmağa çalışırdı. İctimai 

tərəqqiyə əngəl olan köhnə siyasi sistemin, bürokratiyanın ifrat cəhət- 

lərini, partiya-təsərrüfat fəallanna qarşı repressiyanı, cəmiyyətdəki va- 

himəni aradan qaldırmağa cəhdlər göstərildi. Mövcud siyasi sistemin 

bütün qüsurlan yalnız Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin, partiya həya- 

tında «Lenin normalannın» pozulmasının nəticəsi kimi qələmə verildi. 

Sov.tKP XX qurultayında (1956-cı il fevral) «sosialist demokratiyasını 

dərinləşdirməklə» sistemi, kollektiv rəhbərliyi, partiyadaxili demokra- 

tiyanı, xalqla əlaqəni genişləndirməklə partiyanı daha da möhkəmlən- 

dirmək kimi qeyri-real tədbirlər müəyyən olundu. Partiyanın Mərkəzi 

Komitəsi «Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələrini aradan qaldırmaq 

haqqında» (1956-cı il 30 iyun) qərar qəbul etdi. Stalinizm, şəxsiyyətə 

pərəstiş tənqid olundu, onun təzahürləri göstərildi, lakin bu hadisəni 

törədən səbəblər mövcud rejim üçün əlverişli olmadığından açıqlanma- 

50-ci illərin orta- 

ları <- 60-cı illərdə 

siyasi sistemi 

təkmilləşdirmək 

cəhdləri 

383 

---